• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حرکت نزولی و صعودی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حرکت در زبان فارسی به معنای جنبش، در لغت فرانسه معادل Mouvement است و معادل انگلیسی آن انگلیسی Movement ،Motion، Move می‌باشد. حرکت در مقابل سکون است و در نظر قدما تعاریف گوناگون دارد.
[۱] جمیل صلیبا، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶، نرم افزار نورالحکمه۳.    



مشهورترین تعریف آن عبارتست از نحوه وجودی که شی به واسطه آن به تدریج از قوه به سوی فعل می‌رود و تدریجی بودن آن بدین معناست که اجزایی که برای وجود آن فرض می‌شود در زمان واحد با هم جمع نمی‌شوند بلکه در طول زمان به وجود می‌آیند.
[۲] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۵۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
به عبارت دیگر مقصود از تدریجی بودن حرکت این است که هر یک از حدود و اجزای فرضی وجود آن، فعلیت جزء فرضی پیشین و قوه جزء پسین می‌باشد.
[۳] شیروانی، علی، ترجمه نهایةالحکمه، ج۲، ص۲۵۰، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، چ هفتم.
تدریج یک امر بدیهی است و با کمک حس شناخته می‌شود
[۴] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۳۵۴، تعلیقه مصنف بر نهایه.
و مقصود از تدریج واقع شدن در زمان‌های یکی پس از دیگری است.
[۵] جمیل صلیبا، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶.    


حرکت صعودی همان حرکت طولی است که به حرکت اشتدادی نیز معروف می‌باشد و عبارتست از حرکت در ماهیت‌های نوعی یک سلسله از بالا به پایین که بر یکدیگر مترتب هستند، حرکتی که از نوع عالی آغاز شده و به نوع متوسط رسیده و سرانجام به نوع اخیر پایان می‌یابد.
[۶] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۵.
اشتدادی بودن این حرکت به این صورت است که شیئ در مسیر حرکتش، مرتبه‌ای را رها می‌کند و به مرتبه بالاتر می‌رسد؛ مرتبه‌ای که از مرتبه اول، از نظر وجودی شدیدتر است؛ نه اینکه مرتبه اول را حفظ می‌کند و مرتبه دیگر بر آن اضافه شود و در اثر این افزوده شدن، شدت پیدا کند.
[۷] مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، ص۳۰۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۶۳ش، چ اول.    
به این صورت که ماده صورت نخست به تنهایی موضوع صورت دوم نخواهد بود بلکه موضوع صورت دوم از مجموع ماده اولی و صورت نخستین تشکیل می‌شود و ماده اولی از امور مقارن با موضوع آن صورت محسوب می‌گردد.
[۸] شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۰.
در مقابل این نظر مشهور، عده‌ای معتقدند که حرکت اشتدادی به این صورت است که شیئ در مسیر حرکت مرتبه اول را حفظ می‌کند و مرتبه دیگر به آن افزوده می‌شود و بدین صورت اشتداد می‌یابد. این افراد معتقدند که مثلا یک سیب در سرخی اشتداد پیدا می‌کند؛ یعنی مرتبه قبلی را حفظ می‌کند و مراتب بعدی بر آن افزوده می‌شود. در مرتبه شدیدتر مراتب قبلی وجود دارند به اضافه چیز دیگری. اما این تفکر نادرست است؛ زیرا اگر عین وجود مرتبه قبلی بخواهد در مرتبه بعدی وجود داشته باشد، جلوی ادامه حرکت را می‌گیرد و به ثبات می‌انجامد.
[۹] مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، ص۳۰۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۶۳ش، چ اول.    


در مقابل این حرکت، حرکت نزولی است که عبارتست از حرکتی که از شدت به ضعف و از کمال به نقص در می‌آید؛ مانند آنکه انسان از انسانیت به سوی حیوانیت و از حیوانیت به سوی نباتیت حرکت کند. وقوع این حرکت محال و نامعقول است. زیرا این حرکت مستلزم این است که یک فعلیت، قوه برای قوه خودش واقع شود و این محال است.
[۱۰] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۶.
به این صورت که اگر انسان در اثر حرکت نزولی، تبدیل به حیوان شود، انسان قوه حیوان خواهد بود؛ از طرفی حیوان خودش قوه انسان می‌باشد زیرا ماده انسان همان حیوان است. در نتیجه انسان قوه قوه خودش خواهد بود و این محال است؛ زیرا قوه هر فعلیتی ضعیف تر از خود آن فعلیت می‌باشد. در نتیجه قوه قوه شیء، دو مرتبه از خود آن شیپئ ضعیف تر خواهد بود. بنابراین، اگر یک شیء خودش، قوه قوه خودش باشد باید آن شیء دو مرتبه از خودش ضعیف تر باشد و این محال است؛ زیرا مستلزم آن است که آن شیء در آن واحد، هم واجد یک کمال باشد وهم فاقد آن.
[۱۱] شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۱.

به همین علت، حرکت‌هایی که حرکت تضعفی و نزولی به نظر می‌رسند، حرکت بالعرض هستند و تابع حرکت اشتدادی دیگری هستند که با آن حرکت نزولی فرضی در تزاحم است.
[۱۲] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۶.
مثلا فاسد شدن و کرم خوردگی یک سیب به واسطه آن است که کرم، در حرکت اشتدادی خود از آن تغذیه می‌کند و رشد می‌یابد. بنابراین حرکت همان حرکت اشتدادی کرم استو فاسد شدن سیب حرکت بالعرض و مجازی است.
[۱۳] شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۱.


امام‌ خمینی در آثار فلسفی و عرفانی خود به بررسی حرکت نزولی و صعودی پرداخته و بر این باور است که مجموعه نظام هستی در قوس نزول و صعود به شکل دایره ترسیم یافته است و از آن به دایره وجود یاد می‌کند.
[۱۴] خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایه، ص۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    

ایشان معتقد است طبق حرکت حبّی و مقتضای حبّ ذاتی و ایجادی، حرکت و سیر نزولی از تعین اول شروع می‌شود و با این حرکت نزولی ایجادی، تعینات یکی پس ‌از دیگری از اجمال به ‌تفصیل و از وحدت به کثرت تا آخرین نقطه نهایی که نزول انسان است این حرکت نزولی ادامه دارد، انسان در این حرکت نزولی، رنگ هر مرتبه‌ای را به خود می‌گیرد؛ یعنی بهره از آن مرتبه را در خود فراهم می‌سازد، از همین روی، به این حرکت نزولی، مراتب استیداعی نیز می‌گویند که ویژگی‌های خود را در موجوداتی که از آنها می‌گذرند، به ودیعه می‌گذارند. انسان کامل تمام مراتب استیداع کمالی در این حرکت نزولی در خود به ‌همراه دارد.
[۱۵] خمینی، روح‌الله، تعلیقه بر فوائد الرضویه، ص۵۱-۵۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۱۶] خمینی، روح‌الله، شرح دعاء السحر، ص۵۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    

پس ‌از پایان حرکت نزولی، حرکت صعودی شروع می‌شود که برعکس حرکت نزولی، قید و رنگ هر مرتبه را رها می‌کند و انسلاخ معنوی و معراج تحلیلی رخ می‌دهد و به همان نقطه آغاز واصل می‌شود.
[۱۷] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۴۴-۵۴۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۸] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۱۹] خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۶، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    

تنها انسان کامل است که در مجموعه نظام هستی در تمام مراتب هستی سیر می‌کند و جامع و حرکت نزولی و صعودی است و جامع تمام حقایق الهی و کونی الهی به‌ نحو احدیت است.
[۲۰] خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۷۸، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
نتیجه‌ای که این سیر نزولی دارد، اظهار حقایق استجنانی از باطن غیب احدیت به شهادت و از کمون به بروز است. از این‌ رو سرّ فیضان کثرت از دل وحدت به‌واسطه حرکت نزولی و حب ذاتی حق است که طبق حدیث کنز مخفی می‌باشد و بر اساس این حرکت نزولی، افق کثرت به افق وحدت متصل می‌شود و اول و آخر به ‌هم می‌پیوندند.
[۲۱] خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۹۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.    


۱. ↑ جمیل صلیبا، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶، نرم افزار نورالحکمه۳.    
۲. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۵۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
۳. ↑ شیروانی، علی، ترجمه نهایةالحکمه، ج۲، ص۲۵۰، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، چ هفتم.
۴. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۳۵۴، تعلیقه مصنف بر نهایه.
۵. ↑ جمیل صلیبا، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج۱، ص۳۰۶.    
۶. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۵.
۷. ↑ مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، ص۳۰۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۶۳ش، چ اول.    
۸. ↑ شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۰.
۹. ↑ مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، ص۳۰۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۶۳ش، چ اول.    
۱۰. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۶.
۱۱. ↑ شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۱.
۱۲. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ص۲۶۶.
۱۳. ↑ شیروانی، علی، شرح نهایه الحکمه، ج۲، ص۳۲۱.
۱۴. ↑ خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایه، ص۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۵. ↑ خمینی، روح‌الله، تعلیقه بر فوائد الرضویه، ص۵۱-۵۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۶. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح دعاء السحر، ص۵۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۷. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۴۴-۵۴۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۸. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۹. ↑ خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۶، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۲۰. ↑ خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، ص۷۸، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۰ قمری.    
۲۱. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۹۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.    


• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حرکت نزولی و صعودی».    
• دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : دیدگاه های عرفانی امام خمینی
جعبه ابزار