حاشیة مجمع الفائدة و البرهان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب حاشیة مجمع الفائدة و البرهان نوشته
آیت‌الله محمد باقر بن محمد اکمل معروف به
وحید بهبهانی (م ۱۲۰۵ ق) به
زبان عربی و در موضوع
فقه استدلالی می باشد.
کتاب شامل مباحث
متاجر ، دیوان و
توابع آن مثل
رهن ،
حجر ،
ضمان،
حوالة ،
کفالة ،
صلح ،
اقرار،
وکالت ، کتاب
اجاره شامل اجارة،
مزارعة ،
مساقات ،
جعالة ،
سبق و رمایه ،
شرکت ،
مضاربة ،
ودیعة ،
عاریة ،
نقطة ، کتاب الصید و توابع آن یعنی
ذبح ،
اطعمه و اشربة ، کتابهای
ارث ،
قضاء و
جنایات است.
کتاب
ارشاد الاذهان علامه حلی (م ۷۲۶ ق) از آثار فقهی مختصر وی است که به سبک
فقه رساله‌ای نوشته شده و حدود ۵۰ شرح و حاشیه بر آن زده شده است که از مهمترین آنان می‌توان
غایة المراد شهید اول (م ۷۸۶ ق)،
روض الجنان شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)،
مجمع الفائدة و البرهان محقق اردبیلی (م ۹۹۱ ق)،
ذخیرة المعاد محقق سبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، و
نهج السداد شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق) را نام برد.
کتاب مجمع الفائدة و البرهان از
موسوعه‌های فقهی معتبر
امامیة است که به سبک فقه استدلالی نوشته شده و یک دوره
فقه کامل است و فقط کتابهای
نکاح و
طلاق آن از بین رفته و در دسترس نیست که بعدها صاحب
المدارک (م ۱۰۰۹ ق) این دو مبحث را با شرح مختصر النافع کامل نموده است.
این کتاب حواشی بر کتابهای متاجر تا آخر کتاب قضاء از مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان
مقدس اردبیلی (م ۹۹۱ ق) است. وحید بهبهانی قده کتابهای
متاجر ،
دیون و توابع آن (
رهن ،
حجر ،
ضمان ،
حوالة ،
صلح ،
اقرار ،
وکالت ) و کتابهای
اجاره ،
صید و توابع آن،
ارث ،
قضاء ، جنایات را از مجمع الفائدة حاشیه زده است. در بین آنان، کتابهای ارث، قضاء، جنایات دارای حواشی مختصری است تا جائیکه حواشی کتاب جنایات در دو صفحه است و مؤلف موفق به تکمیل آن نشده است. کتاب بیشتر به سبک فقهی که مبتنی بر
اخبار و
روایات است نوشته شده و کمتر به اقوال
فقها تعرض شده است. این کتاب نه تنها شرح مجمع الفائده است بلکه شرح ارشاد الاذهان نیز می‌باشد زیرا مؤلف بارها به شرح عبارات آن پرداخته است. مؤلف در این کتاب بارها تفصیل مطالبی مثل
اجماع ،
حقیقت لغوی و
شرعی ،
تقیید ،
عام و خاص ،
خبر واحد ،
شهرت عملی و
فتوائی ، بحثهای
تیمم ،
حج را به کتابهای فقهی و
اصول فقه خود مثل
فوائد الحائریة ،
حدائق الناضرة و
کتاب حج و تحریر مسائل
مفتاح الظلام را با عبارت (کما حقق) ارجاع داده است. همچنین در سایر تالیفاتش همچون
الرسائل الفقهیة که پس از این کتاب نوشته به این اشاره نموده و تشریح و تحقیق آن مباحث را به کتاب حاشیه اش ارجاع داده است.
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد: الحاشیه علیه (مجمع الفائدة و البرهان) و هی من اول المتاجر الی آخر کتاب القضاء، رایت منها نسخا فی مکتبات العراق.
وی علاوه بر این کتاب به کتابهای
ذخیرة المعاد و
کفایة الاحکام محقق سبزواری (م ۹۹۱ ق) تا آخر کتاب الصوم
مسالک الافهام شهید ثانی (م ۹۹۶ ق) از اول
مکاسب محرمة تا آخر
معاطاة ،
مدارک الاحکام سید محمد عاملی (م ۱۰۰۹ ق)،
مختصر النافع محقق حلی ، (م ۶۷۶ ق) و غیر آنها را حاشیه زده است که در حاشیه اش بر مقدمه مفاتیح به آنها اشاره نموده است
یکی از عللی که موجب شده مؤلف مبادرت به تالیف این کتاب نماید همانطور که در مقدمه مؤلف آمده است این بوده که مقدس اردبیلی چون دارای استادی که چکیده افکارش و حاصل عمرش را به وی منتقل کند نبوده است بنابر این فتاوای نادری از وی صادره شده و از مسیر متعارف
فقه خارج شده است بنابر این مؤلف سعی نموده با این حواشی به تصحیح آن بپردازد.وی در مقدمه کتاب صفحه ۳ می‌نویسد: راتبه قدس قد کبی جوده فی بعض المیادین، فاخذ یعترض علی علمائنا الاساطین، و ذلک لما لا اعترف به طاب مضجعه و علا مقعده من عدم عثوره علی استاد یقیمه و یسدده، فرایت ان اتدارک ما فاته رحمه الله من دلیلهم، و غفل عن سواء سبیلهم.
با همه اشکالاتی که وحید بهبهانی قده بر کتاب و مؤلف در نداشتن استاد توانایی در فقه داشته است با این حال وی حریم قداست و بزرگی مقدس اردبیلی را مراعات نموده و درباره وی می‌نویسد: و مع ذلک فلعمری لم ار مصنفات اصحابنا المتقدمین و لا فی مؤلفات علمائنا المتاخرین رضوان الله تعالی علیهم اجمعین مؤلفا بشبهه فی جمعه و تحریره او یدانیه فی عقیقه و تحبیره، فلله دره قدس سره، فلقد اتی بالشی العجاب، بل بما یحیر لب ذوی الالباب.
با توجه به
نسخه خطی کتابخانه
آستان قدس رضوی که مربوط به
سال ۱۱۸۹ ق است این
کتاب قبل از سال ۱۱۸۹ ق نوشته شده است. از طرفی وی در بحث
اجماع منقول به کتاب
الفوائد الحائریه قدیمی) ارجاع داده است که در الذریعة
تاریخ پایان آن را ۱۱۸۰ ق
ذکر کرده است. بنابر این کتاب بین سالهای ۱۱۸۰ تا ۱۱۸۹ ق تالیف شده است.
در
الذریعة به نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های
عراق اشاره شده است.
در
مقدمه‌ای بر فقه شیعه به چند حاشیه بر مجمع الفائدة و البرهان اشاره شده است که مربوط به دانشگاه
تهران ،
مجلس شورای اسلامی ، دانشکده
الهیات ، آستان قدس رضوی می‌باشد.
در چاپ کتاب موجود از ۱۲
نسخه خطی استفاده شده، که در مقدمه به ۵ نسخه خطی مهم از بین آنان اشاره شده که عبارتند از:
۱. نسخه کتابخانه دانشکده
الهیات دانشگاه
تهران مربوط به سال ۱۲۰۶ ق که با رمز (الف) مشخص شده است.
۲. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی مربوط به سال ۱۱۸۹ ق که با رمز (ب) مشخص شده است.
۳. نسخه کتابخانه دانشکده الهیات در
مشهد که با رمز (ج) مشخص شده است.
۴. نسخه کتابخانه وزیری مربوط به سال ۱۲۸۰ ق که با رمز (و) مشخص شده است.
۵. نسخه کتابخانه دکتر توسیرکانی در
اصفهان مربوط به ۱۲۳۵ ق مربوط به سال ۱۲۳۵ ق است.
چاپ اول کتاب در سال ۱۴۱۷ ق بوده است. تحقیق و تصحیح کتاب توسط مؤسسه علامه
وحید بهبهانی انجام شده است.
در چاپ کتاب موجود گروه تحقیق برای آماده نمودن کتاب علاوه بر مقابله نسخه‌های خطی، به تعیین آدرس
احادیث و متون اقوال و نظریات فقهائی که نام آنها مشخص بوده مبادرت نموده‌اند و همینطور اقوال و نظریات فقهای ناشناخته را نیز مشخص نموده‌اند.
وحید بهبهانی.
حاشیة مجمع الفائدة والبرهان
نرم افزار جامع فقه اهل البيت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
