جهاد در راه خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جهاد در
راه خدا، یکی از مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی هر
مسلمان است. هر آنچه که
مومن در بدست آوردن آن در راه
ایمان به الله و فرمانبری او تلاش نماید مثل
مقاومت در برابر
شر و بدی‌ها و انحرافات، ثابت قدم ماندن در
دین الله، استقامت در مقابل وسوسه‌های شیطان، از جمله جهاد در راه الله محسوب می‌شود
جهاد یعنی «کوشش کردن، کوشیدن به‌اندازه طاقت»
«کوشش توام با
رنج، تلاش در کار با آنچه در توان باشد.»
وقتی جهاد با کلمه «فی سبیل الله؛ در راه خدا» همراه باشد، مفهوم ویژه‌ای دارد و هرگونه فعالیت و
مبارزه سیاسی، اجتماعی، اخلاقی،
فرهنگی،
اقتصادی، با
جان و
مال و
زبان و
قلم و
فکر را شامل می‌شود.
عالمان
دین جهاد را به دو نوع تقسیم کرده‌اند که البته از زاویه‌ای دیگر می‌توان آن را به سه بخش تقسیم کرد:
این نوع از جهاد برای
دفع تجاوز انجام می‌پذیرد. هنگامی که
حقوق افراد یک جامعه یا یک ملت مانند:
آب و
خاک،
مال و
ناموس،
دولت و
مکتب و ارزش‌هایی که مورد قبول یک
جامعه اسلامی است از سوی دشمنان خارجی یا مخالفان داخلی مورد هجوم و تجاوز قرار گیرد، بر
مسلمانان اعم از
زن و
مرد و کوچک و بزرگ
واجب است با تمام توان و با هر وسیله ممکن به جهاد و مبارزه با متجاوز برخیزند و از حقوق شخصی، ملّی و آیین خود و هم نوعان
دفاع کنند.
گاهی تجاوز در سرزمینی خارج از مرزهای یک کشور اسلامی واقع می‌شود؛ مانند تجاوز متجاوزان به مردم
فلسطین،
بوسنی،
عراق و
افغانستان. یا به قول استاد
شهید مرتضی مطهری (رحمة‌الله‌علیه): گاهی انسانیّت و ارزش‌های انسانی مانند
آزادی، که «این‌ها از حقوق یک فرد و یا از حقوق یک ملت برتر است (و) مقدس‌تر است و دفاع کردن از آن‌ها پیش وجدان بشری بالاتر است»،
مورد هدف و تجاوز
دشمن قرار می‌گیرد، در این صورت بر مسلمانانی که از معرکه به دور هستند و به حسب ظاهر به آنان تجاوز نشده است، واجب است به یاری هم‌نوعان خود بشتابند و از حقوق آنان و نیز ارزش‌هایی که از سوی بدخواهان متجاوز مورد تعرض قرار گرفته است دفاع کنند.
پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «من سمَع رجلاً ینادی یا للمسلمین فلم یُجبه فلیس بمسلم؛
هر کس
فریاد انسانی را بشنود که از مسلمانان
کمک می‌خواهد و ندای او را پاسخ ندهد، مسلمان نیست.»
براساس این سخن
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در هر جا تجاوز، متجاوز و ستم‌دیده‌ای هست، ساکت و بی‌تفاوت بودن، از انسانیت و مسلمانی به دور است. بنابراین بر مسلمانان است که به یاری ستم‌دیده بشتابند و از حق مظلوم دفاع کنند، تفاوت ندارد که مظلوم، مسلمان باشد یا غیر مسلمان. در این صورت، جهاد برای افرادی که به یاری مظلومان می‌شتابند و به‌طور مستقیم با تجاوز متجاوز روبرو نیستند، ابتدایی است.
البته برداشت دیگری از جهاد ابتدایی وجود دارد که مبتنی بر حضور
امام معصوم است که بحث از
حدود و چگونگی آن، مجال دیگری را می‌طلبد.
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لشکری را برای پیکار با دشمن فرستاد و پس از بازگشت پیروزمندانه به آنان فرمود: «خوش آمدند گروهی که جهاد کوچک را انجام دادند، امّا جهاد بزرگ‌تر همچنان بر گردن آن‌ها باقی است. پرسیدند: جهاد بزرگ‌تر کدام است؟ فرمود:
جهاد با نفس»
منظور از جهاد کوچک در این
روایت، جنگ با دشمن و مراد از جهاد بزرگ، مبارزه با خواسته‌ها و تمایلاتی است که
انسان را به سرپیچی از
دستور خدا و
قانون وادار می‌سازد که نمونه‌های آن در زندگی ما فراوان است؛ از جمله ساده‌ترین مصادیق آن مانند: فرمان خدا به
نماز صبح و خواسته دل بر ادامه دادن به خواب صبحگاهی، قانون بازدارنده عدم عبور از چراغ قرمز و فرمان هوای نفس بر عبور از آن، قانونی که ما را به رعایت حقوق هم کلاسی‌ها فرا می‌خواند و تمایل نفس بر شلوغ کردن و حرف زدن.
در این‌گونه موارد، انسان با دو دستور روبروست: یکی، فرمان خدا و قانونی که بر اساس
مصلحت افراد و عموم مردم وضع شده است و دیگری، فرمان نفس که انسان را به سرکشی و بی‌توجهی به قانون فرا می‌خواند، و در این صورت برای رسیدن به
سعادت و خوش‌بختی باید با در اختیار گرفتن نفس و پافشاری در برابر خواسته‌های او، آن را در مدار حق قرار داد؛ این مبارزه و تلاش را جهاد با نفس می‌گویند.
اسلام دینی است فطری که از راه
دلیل و
برهان و بهره‌گیری از صفای باطن و
فطرت پاک انسان‌ها، راه توسعه و نفوذ در دل انسان‌ها و ایجاد فضایی مناسب برای زندگی شرافت‌مندانه براساس ارزش‌های انسانی را برای همگان فراهم می‌سازد. این
دین با خون‌ریزی، ویرانی، نابسامانی و با هدف کشورگشایی و
تجاوز به
حقوق دیگران سر سازش ندارد و به قول
استاد مطهری: «هر نوع قتالی و جنگی به عنوان تجاوز، یعنی (برای دست‌اندازی بر
مال و
ثروت و نیروهای دیگران) و به عبارت دیگر
جنگ برای استخدام نیروهای اقتصادی یا انسانی یک قومی به هیچ وجه از نظر اسلام روا نیست. از نظر اسلام این‌گونه جنگ‌ها نوعی
ظلم است. جهاد فقط به عنوان دفاع و در واقع مبارزه با یک نوع تجاوز است که می‌تواند مشروع باشد.»
توضیح اینکه
حیات و زندگی در جهان طبیعت به تلاش و مبارزه دائمی با آفت‌ها و خطر‌ها بستگی دارد، از این‌رو هر یک از موجودات به فراخور حال خود از ابزار مناسب برای دفاع برخوردارند. شاخ‌های پیچ‌درپیچ گوزن، ساق‌های نازک و باریک
آهو برای
فرار، دندان‌های تیز و پنجه‌های قوی شیر و
ببر و
پلنگ و نیز ریشه‌های قوی گیاهان، همه ابزارهای دفاعی این موجودات هستند.
انسان نیز همانند سایر موجودات دارای ابزارهای دفاعی است. همان‌طور که نظام
خلقت گلبول‌های سفید را به طور طبیعی در بدن او قرار داده است تا از ورود آفت‌ها و هجوم میکروب‌ها جلوگیری کنند،
شارع مقدس نیز به وی
اجازه داده است تا با بهره‌گیری از
فکر و
استعداد و ابزارهای مناسب از حقوق خود و هم‌نوعان و ارزش‌های جامعه دفاع کند و حتی به جنگ و جهاد بپردازد. هر چند جنگ در اسلام هیچ‌گاه به عنوان یک ارزش تلقی نمی‌شود و کار ناشایستی است، اما همان‌طور که شهید مطهری می‌فرماید: «هر جنگی از طرف هر کسی تجاوز نیست؛ ممکن است تجاوز باشد و ممکن است جواب‌گویی به تجاوز باشد، چون گاهی جواب تجاوز را باید با زور داد؛ یعنی راهی غیر از زور برای جواب دادن به تجاوز نیست. یک دین اگر دین جامعی باشد، باید فکر آن روز را کرده باشد که اگر (پیروانش) مورد تجاوز قرار گرفتند و یا اگر فرضاً خودشان مورد تجاوز قرار نگرفتند و مردم دیگری مورد تجاوز قرار گرفتند، چه کنند. برای این جا باید قانون جنگ و جهاد مقرر کند که اسلام بدین منظور آن را تنظیم کرده و به آن ارزش داده است. اسلام می‌گوید: «کسی که در راه دفاع از مالش کشته شود
و نیز کسی که در راه دفاع از ناموسش کشته شود، او
شهید است؛
پس دفاع از ناموس هم مانند دفاع از جان و
مال است، بلکه بالاتر است؛ دفاع از شرافت است.
دفاع از
استقلال برای یک
ملت قطعاً امری مشروع است. پس در صورتی که یک قوم بخواهند استقلال قوم دیگر را بگیرند و آن‌ها را تحت قیومت خودشان قرار دهند و این ملت بخواهد از استقلال خودش دفاع کند و دست به اسلحه ببرد، کاری مشروع و بلکه ممدوح و قابل تحسین انجام داده است. پس دفاع از حیات، دفاع از
مال و
ثروت و سرزمین، دفاع از سرزمین، دفاع از ناموس؛ همه این‌ها دفاع‌هایی است مشروع»
و این است چهره جهاد در اسلام.
قرآن کریم در آیات فراوانی به جهاد و
حدود آن پرداخته است که ما به سه نمونه اشاره می‌کنیم:
ـ «با کسانی که با شما
جنگ می‌کنند، در
راه خدا بجنگید و تجاوز نکنید، زیرا خدا تعدی‌کنندگان را دوست ندارد.»؛
ـ «چرا در راه خدا و برای
مردان و
زنان و کودکان ناتوانی که می‌گویند: ای پروردگار ما! ما را از این قریه ستم‌کاران بیرون آر و از جانب خود یار و مددکاری قرار داده، نمی‌جنگید؟!»؛
ـ «و اگر خدا بعضی را به وسیله بعضی دیگر دفع نکرده بود، دیر‌ها و کلیسا‌ها و آتشکده‌ها و مسجدهایی که نام خداوند به فراوانی در آن برده می‌شود، ویران می‌گردید.»؛
جهاد در راه خدا که بر پایه حق و جلوگیری از تجاوز به
حقوق فردی و
اجتماعی و ارزش‌های انسانی استوار است، پشتوانه‌ای قوی برای
عزت و سربلندی و نیل به
امنیّت و
آرامش و استقلال یک کشور به شمار می‌رود. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «جهاد کنید تا مجد و عظمت را برای فرزندانتان بر جای گذارید.»
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) با تشبیه جهاد به
زره و سپر، بر نقش حفاظتی آن تاکید کرده و می‌فرماید: «جهاد، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را بر افراد خاصی از بندگانش گشوده است، و جامه تقوا و پاکی‌هاست که بر تن آنان پوشانده، و زره استوار الهی است که آسیب نبینند، و
سپر محکم اوست (که تیر بلا در آن ننشیند). هر که جهاد را ر‌ها کند و ناخوشایند داند، خدا جامه خواری بر تن او پوشاند و فوج
بلا بر سرش کشاند و در زبونی و فرومایگی بماند....»
استاد مطهری (رحمة‌الله‌علیه) با اشاره به این سخن حضرت (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اگر ملتی
مسلمان، روحش روح جهاد باشد... و اگر این سپر الهی را همواره در دست داشته باشند، دیگر ضربتی بر آن‌ها کارگر نخواهد افتاد، زره، آن جامه حلقه حلقه آهنین است که سربازان هنگام جنگ مانند یک پیراهن بر تن می‌کردند و اما سپر، ابزاری است که به دست می‌گرفته و مانع ورود ضربت می‌شده‌اند.
کار سپر، جلوگیری از ورود ضربت بوده و کار زره، خنثی کردن اثر ضربت وارده. ظاهراً علی (علیه‌السّلام) از آن‌جهت جهاد را هم به سپر تشبیه کرده و هم به زره که برخی جهاد‌ها نوعی پیش‌گیری است و مانع ورود ضربت می‌شود و بعضی دیگر شکل
مقاومت و بی‌اثر کردن حملات را دارد.»
رسول گرامی اسلام نیز در بیان اهمیت جهاد می‌فرماید: «آن کس که جهاد را ترک گوید، خداوند بر اندام او
لباس ذلت می‌پوشاند و
فقر و احتیاج بر زندگی و تاریکی بر دین او سایه خواهد انداخت.»
جهاد در
راه خدا علاوه بر آثار دنیوی، نوعی
معامله با خداست که
بهشت برین را به دنبال خواهد داشت. در
قرآن آمده است: «
خدا از
مؤمنان جان‌ها و
مال‌هایشان را خرید تا بهشت برای آنان باشد. در راه خدا جنگ می‌کنند، چه بکشند یا کشته شوند. و عده‌ای که خدا در
تورات و
انجیل و قرآن داده است، به حق بر عهده اوست و چه کسی بهتر از خدا به
عهد خود
وفا خواهد کرد؟ پس به این معامله‌ای که با او کرده‌اید، شاد باشید که کام‌یابی بزرگی است.»؛
فداکاری و جانبازی در این جهاد در واقع جاودانگی و به حق پیوستگی است، چرا که قرآن می‌فرماید: «کسانی را که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده مپندارید؛ بلکه زنده‌اند و نزد پروردگارشان
روزی داده می‌شوند.» .
تاریخ پرفراز و نشیب
اسلام صحنه‌های باشکوهی از
دفاع جانانه و
ایثار و
فداکاری مسلمانان را درون خود جای داده است. حماسه هشت سال دفاع مقدس ملت
ایران نمونه بارزی از این جهاد خدایی است که مردم با نثار
جان و
مال خود در جنگی نابرابر، شجاعانه به میدان آمدند و
انقلاب و کشور خود را از تجاوز متجاوزان ر‌ها ساخته و
عزت و افتخار و سربلندی و استقلال را نصیب خود کردند. مطالعه این فرازهای تاریخی می‌تواند ما را در شناخت هر چه بیشتر چهره واقعی
جهاد اسلامی و پیامدهای مثبت آن یاری رساند.
امام خمینی در آثار خود برای جهاد با نفس آثاری چند بیان کرده است از جمله آن:
۱- روشنایی قلب به نور جمال حق: با جهاد با نفس و تهذیب باطن و تطهیر روح به‌تدریج در قلب انسان تجلیاتی از
انوار الهی حاصل می‌شود
و هنگام شنیدن یاد خداوند قلبش از ترس فرومی‌ریزد و می‌هراسد و وقتی آیات الهی بر او خوانده می‌شود، نور ایمان در قلب او افزایش می‌یابد و اعتماد و توکل به خداوند بیشتر می‌شود.
۲- نترسیدن از مرگ: انسان با تهذیب و تزکیه نفس از هیچ‌چیز هراس ندارد حتی مردن بر او سهل، بلکه گوارا است، جهاد با نفس سبب می‌شود انسان آینده‌نگر شود و پیوسته برای روز واپسین و زندگی ابدی خویش بکوشد و برای سفر آخرت ره‌توشه‌ای کسب و ذخیره کند.
۳- تاثیر کلام: انسانی که خودش مهذب است، در تهذیب دیگران نیز توفیقی دو چندان دارد، چون از آثار تهذیب این است که کلام او در دیگران اثرگذار است و کسی که خود را تهذیب نکرده است، نمی‌تواند دیگران را تهذیب کند.
۴- حفظ از فساد و هلاکت: برای انسانی که تزکیه نشده باشد، ممکن است مقام و ریاست خطرآفرین باشد و سبب فساد خود یا کشوری شود و یا هنگامی‌که علمی کسب کرد این علم را در راه فساد و نادرست صرف کند اما در نفسی که تزکیه شده است خودبینی و ریاست‌طلبی از میان می‌رود.
۵- انطباق عمل بر شرع:
تهذیب باعث می‌شود انسان همواره بر اساس تکالیف دینی و موازین عقلانی عمل کند و به معیار درستی کارهای خود را انجام دهد.
۶- رسیدن به جنت صفات: نتیجه تهذیب نفس و ریاضت آن رسیدن به جنت صفات است؛ چنان‌که نتیجه علم خداوند و معارف الهی رسیدن به جنت ذات و نتیجه قیام به
عبودیت جنت اعمال است.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جهاد در راه خدا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۲۵. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
