جنگل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جنگل، منطقه وسیعی پوشیده از
درخت (به مثابه
عنصر اصلی آن)، درختچه و گونه‌های علفی، با جانوران وحشی کوچک و بزرگ اعم از خشکی‌زی و آبزی می باشد.
با در نظر گرفتن پوشش گیاهی، جنگل به جایی
اطلاق می‌شود که حداقل دارای۲۵۰ اصله درخت و
نهال در هر هکتار است که در این صورت، انبوهی آن۱۰% است و جاهای با انبوهی کمتر از آن، منطقه غیر جنگلی نامیده می‌شوند.
همچنین در شرایط معمولی، حداقل
مساحت لازم برای تشکیل جنگل، از نظر علمی، ۳ر۰
هکتار (سه هزار متر مربع) است
جنگل، با توجه به نوع پیدایش و خصوصیات‌ساختاری، به جنگل بکر، جنگل طبیعی و جنگل مصنوعی یا به طور صحیح‌تر جنگل دست کاشت یا
انسان ساخت طبقه‌بندی می‌شود
در این مقاله به پراکندگی جنگل در ایران و دیگر کشورهای‌اسلامی پرداخته می‌شود.
جنگلهای
ایران در سه منطقه خشک، نیمه‌خشک و مرطوب پراکنده‌اند.
الف) جنگلهای مناطق‌خشک ایران در دو ناحیه رویشی ایران‌ـ تورانی و خلیج‌ـ عمانی واقع شده‌اند. ناحیه رویشی ایران‌ـ تورانی وسیع‌ترین ناحیه رویشی ایران است که دامنه‌های جنوبی
البرز ، شمال‌شرقی، شرق، قسمتی از جنوب‌شرقی و مناطق‌مرکزی را شامل می‌شود. جنگلهای
هزار مسجد خراسان رضوی و چهار باغ
شاهرود در دامنه جنوبی البرز، از انبوه‌ترین جنگلهای
اُرْس ایران محسوب می‌شوند و در آنها انواع میوه‌های خوراکی، مانند
بادام و زالزالک و
گلابی وحشی، نیز وجود دارد. مهم‌ترین جنگلهای
بَنه و بادام کشور در رشته کوههای
بارز (استان
کرمان )، حوضه آبریز
دریاچه بختگان (استان
فارس )، جنگلهای
تفتان (استان
سیستان و بلوچستان ) و در استان
خراسان جنوبی است. انبوه‌ترین توده‌های جنگلی پسته در مناطق
چهچهه ، خواجه و پلگرد
خراسان رضوی، و نیز جنگل پسته
قاز انقایه در استان
گلستان است.
ب) جنگلهای مناطق نیمه‌خشک ایران واقع در کوههای
زاگرس از سردشتِ
آذربایجان غربی تا
کازرون فارس، استانهای آذربایجان‌غربی،
کردستان ، کرمانشاه،
ایلام ، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس،
خوزستان و همچنین در ارتفاعات جنوبی البرز و دیگر مناطق کوهستانی و ارتفاعات گوناگون کشور، به صورت تُنُک، دیده می شود. در این نواحی، جنگلهای انبوه نیز وجود دارد و گاهی به جای جنگل، بوته‌زارهایی با درختچه‌ها و بوته‌های گوناگون با
مراتع خشک دیده می‌شود. جامعه درختی آن شامل بلوط، بَنه، بادام، بید،
صنوبر و ارس‌است. در این منطقه انواع درختان، مانند گلابی،
توت ، سنجد، چنار، کیکم،
سفیدار و ارغوان، نیز وجود دارد.
جنگلهای ناحیه رویشی خلیج‌ـ عمانی به صورت نوار باریکی از
قصر شیرین در استان کرمانشاه (مغرب ایران) آغاز می‌شود و تا جنوب شرقی ایران، مرز ایران و پاکستان، ادامه می‌یابد و به دو قلمرو خلیجی و عمانی‌تقسیم می‌گردد. انبوه‌ترین جنگل گز و بیشه‌ای آن در حاشیه رودخانه
کرخه و دز در استان خوزستان است. از ویژگیهای بارز پوشش گیاهی ناحیه خلیج‌ـ عمانی، جنگلهای ماندابی و
مانگروست که از بندر
عسلویه تا خلیج گواتر به صورت پراکنده وجود دارد و به جنگلهای
حرّا نیز معروف است. جنس درخت حرّا به افتخار
ابوعلی‌سینا ، Avicennia نامگذاری شده‌است.
ج) جنگلهای مناطق مرطوب ایران. این جنگلها در دامنه‌های شمالی البرز، در حوضه دریایی
مازندران ، از آستارا تا
گلیداغ در مشرق
گرگان امتداد دارند و به جنگلهای هیرکانی و جنگلهای خزری معروف‌اند. گونه‌های‌غالب تشکیل دهنده آن، راش، مَمْرَز،
بلوط ، توسکا،
افرا و انجیلی‌اند
پراکندگی و انواع جنگلها در جهان
اسلام عبارت‌اند از:
که بین حدود ْ۵ر۲۳ شمالی و جنوبی از
خط استوا قرار گرفته‌اند. این جنگلها شامل قسمت عمده
افریقا ، هندوستان، جنوب شرقی
آسیا و غیره می‌باشند و آن را به چهار گونه تقسیم می‌کنند:
که حدود ۵۰۰، ۲ میلیمتر بارش سالانه دارند. این جنگلها همیشه سبزند
و در اعماق آنها انواع گیاهان، حیوانات و موجودات ذره بینی یافت می‌شود و همه آنها از نظر
بوم شناسی (
اکولوژی ) به هم مرتبط‌اند. هیچ محیط دیگری تا این اندازه گیاه و
حیوان ندارد. برای نمونه، دو هکتار از جنگلهای بارانی مناطق پست ممکن است بیش از دویست نوع درخت داشته باشند، اما در همین مقدار زمین از جنگلهای معتدله ممکن است ده تا بیست نوع درخت یافت شود. فرآورده‌های مهم فرعی این نوع جنگلها
کائوچو و
نخل روغنی است.
که حدود هزار تا دوهزار میلیمتر بارش سالانه دارند و تنوع زیستی (
بیولوژیکی ) آنها از جنگلهای بارانی کمتر است و جنگل تراشی در آنها بیش‌تر از جنگلهای بارانی صورت می‌گیرد.
که بارش سالانه آنها بین پانصد تا هزار میلیمتر است. این جنگلها تُنُک و مانند
باغ هستند و حیوانات زیادی در آنها زندگی می‌کنند. نیمی از جنگلهای خشک حاره جهان در افریقا و قسمتی نیز در
هندوستان است.
که سطح وسیعی را در آسیا و مناطقی از
هیمالیا ،
میانمار (برمه)، کوهستانهای
تایلند و افریقا می‌پوشانند.
در این جنگلها انواع حیوانات عظیم‌الجثه (مانند
فیل ،
کرگدن ،
زرافه )، میمون و انواع خزندگان و حشرات و پرندگان زندگی می‌کنند.
شامل منطقه وسیعی از
ترکیه و
سوریه و
لبنان ، آب و هوای مدیترانه‌ای و بارش فراوان سالانه، به خصوص در فصل
پاییز ، دارند. دشت
آناطولی استپی است و در مسیر رودخانه‌ها قرار دارد و پوشش گیاهی آن شامل صنوبر، بید، گز و
چنار است. در کرانه دریا رستنیها درختچه‌ای و پهن‌برگ‌اند. گونه‌های ممرز،
نارون ،
فندق و همچنین درختچه‌های همیشه سبز نیز در آن‌جا می‌روید. در ارتفاعات بین ششصد تا هزار متر از سطح دریا، جنگل از گونه‌های ممرز، نارون،
توسکا ، افرا، نمدار، گردو و
لرک تشکیل شده است. در ارتفاعات بین هزار تا دوهزار متر از سطح دریا، جامعه جنگل مخلوطی از پهن برگ و سوزنی برگ است. در این منطقه،
زیتون ،
زربین (فلور مدیترانه‌ای)،
راش ، کاج و بلوط نیز وجود دارد.
جنگلهای
قفقاز در رشته کوههای قفقاز، رستنیهای بسیار مخلوط دارد. در ارتفاعات، سوزنی برگها و درختان راش و بلوط می‌رویند. در جنگلهای مغرب قفقاز انواع جنگلهای رطوبت پسند معتدله (جامعه بلوط در ارتفاع دویست تا ششصد متر از سطح دریا) و راش و مَمْرَز و
شمشاد و انواع پیچک و جنگلهای استپی یافت می‌شود.
جنگلهای کوهستانی
آسیای مرکزی دارای رشته کوههای وسیعی است که در جنوب
سیبری واقع شده و قسمتی از ادامه رشته کوههای به طرف
افغانستان است و دشت
پامیر و کوه
آلتای در آن واقع است. نوع رستنیهای آن پهن برگ است. در جنگلهای بیابانی آسیای مرکزی ــ که از مشرق
دریای خزر آغاز می‌شود و به
دریاچه آرال ، ترکمنستان و رشته کوه تین شان می‌رسد و قسمتی از
ایران را نیز شامل می‌شود ــ رستنیها از گونه‌های درختچه ای همراه با ریشه‌های عمیق است.
جنگلهای ناحیه
آرال ، شامل جنوب شرقی روسیه در اروپا تا سرحد
بالکان و قسمت بزرگی از آسیای مرکزی، دارای آب و هوای برّی و نوسانات دما، زمستانهای سرد و تابستانهای خشک است. جنگلهای آن از گونه‌های بلوط و کاج و گاه مخلوطی از این دو گونه می‌باشد. در آن‌جا جنگل به صورت
استپ نیز مشاهده می‌شود.
جنگلهای
اردن در قسمتی از آنها آب و هوا مدیترانه‌ای و در جنوب آن استپی و بیابانی است. در شمال افریقا (
مراکش ، الجزایر، تونس و
لیبی ) رستنیها مدیترانه‌ای و تُنُک است و گونه‌های راش و گونه‌هایی از بلوط در جنگلها دیده‌می‌شود. جنگلهای
بین‌النهرین از نوع نیمه بیابانی و استپی است.
(۱) مرتضی ابراهیمی رستاقی، «جنگلهای ایران: جنگلهای خشک»، در کیمیای سبز، تهران: سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، ۱۳۸۲ ش.
(۲) ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران۱۳۶۲ ش.
(۳) حبیب‌اللّه ثابتی، جنگلهای ایران، تهران۱۳۴۶ ش.
(۴) جهانگیر جهاندار، «حریق در جنگلهای شمال»، در همان.
(۵) هاشم کنشلو، نگرشی بر سیمای منابع طبیعی سواحل جنوب کشور، (تهران) ۱۳۷۷ ش.
(۶) فرانک گالی و ملکوم هادلی، «جنگلهای گرمسیری منبعی غنی اما ناپایدار»، پیام یونسکو، ش۱۳۴ (اردیبهشت۱۳۶۰).
(۷) احمد مصدق، جغرافیای‌جنگل‌های جهان، تهران۱۳۷۷ ش.
(۸) محمدطاهر نظامی و محمدحسین مقدم، «جنگلهای گیلان»، در کتاب گیلان، ج۳، تهران: گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴ ش.
(۹) محمدعلی هدایتی، «جنگلهای هیرکانی و ویژگیهای زیست محیطی»، در کیمیای سبز، همان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنگل»، شماره ۵۱۰۸.
