جنات ثمانیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جنات ثمانیه، نام کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه
مقدس جهان اسلام،
مکه،
مدینه،
بیت المقدس،
نجف اشرف،
کربلا،
کاظمین،
سامرا و
مشهدالرضا، نوشته محمدباقر حسینی خلخالی (زنده در ۱۳۳۱ق) است. و از همین‌رو به جنات ثمانیه موسوم گشته است.
جنات ثمانیه کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه جهان اسلام، از جمله مکه و مدینه، نوشته محمد باقر بن مرتضی حسینی خلخالی (زنده در ۱۳۳۱ق)
این اثر، کتابی در تاریخ و جغرافیای هشت زیارتگاه
مقدس جهان اسلام مکه، مدینه، بیت
المقدس، نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهدالرضا است. از همین رو به جنات ثمانیه موسوم گشته است.
محمدباقر حسینی خلخالی، ملقب به فخرالواعظین، فرزند مرتضی، از روحانیان و سادات شهر
خلخال، هنگام تالیف این کتاب، در
مشهد سکونت داشته است.
از تاریخ ولادت و وفات او اطلاعی در دست نیست، اما به گفته خودش در
۱۳۲۹ق که در حال تالیف کتاب بوده، بیش از پنجاه سال داشته است.
او
شجره‌نامه خود را که به
زید بن علی بن حسین (علیهم‌السّلام) می‌رسد، همراه معرفی کوتاهی از برخی نیاکانش، در کتاب آورده است.
از شرح حالش اطلاعی در دست نیست، جز آنچه از این کتاب بر می‌آید و بنا بر آن، نخست ساکن خلخال بوده و مدتی کوتاه به
تهران رفته
و به
تبریز و
مراغه سفر کرده و بارها به زیارت عتبات
عراق و
مشهد مقدس رفته است. فخرالواعظین، در وطن خویش، به سبب نبود منابع مکتوب، نتوانسته است کتاب را به پایان ببرد و سال
۱۳۲۷ق به
مشهد رفته و بدین منابع دست یافته
و در حدود
۱۳۲۹ق در این شهر هنوز مشغول تالیف کتاب بوده
که تالیف آن تا سال
۱۳۳۱ق طول کشیده است.
اثر دیگری از فخرالواعظین، با نام جغرافیای
مشاهد در دست است که به لحاظ محتوا، شبیه جنات ثمانیه، ولی در ترتیب مطالب و بخش‌ها، متفاوت است. این کتاب در چهار مجلد بوده که مجلد چهارم آن، در
کتابخانه مسجد اعظم قم، به شماره ۲۲۲ نگهداری می‌شود.
در بخش‌های هشتگانه جنات ثمانیه، که «
حرم» نامیده شده‌اند، هشت زیارتگاه و مکان
مقدس، با استفاده از روایات دینی و تاریخی، به گونه مفصل معرفی شده است: نام‌ها، تاریخ و جغرافیای شهری که مکان
مقدس در آن واقع شده و تاریخ مکان
مقدس و وضعیت بنا و مهندسی آن و دیگر دانستنی‌های مربوط در هر بخش آمده است. از موضوعات مهم کتاب، ذکر و معرفی قبور و مکان‌هایی در زیارتگاه‌های هشتگانه است که برای زائران شایسته است آن‌ها را نیز زیارت کنند. از این‌رو فهرست مفصلی از اماکن مرتبط و قبور امامزادگان، علما و بزرگان دینی که در این زیارتگاه‌ها دفن شده‌اند، همراه اطلاعات تاریخی درباره آن‌ها، در بخش‌های مختلف کتاب، به چشم می‌خورد.
مقدمه‌ای در آداب و زیارت
آل رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و سادات و ثواب محبت و زیارت آنان در آغاز کتاب آمده است.
خاتمه کتاب در ۳۷ صفحه، به شهر
مقدس قم و اماکن مذهبی و تاریخی آن، اختصاص یافته است.
صفحات پایانی کتاب نیز در ۹ صفحه، با عنوان شرح حال مؤلف، به انگیزه نویسنده از تالیف کتاب و شرح برخی سفرهای او به عتبات عراق و
مشهد مقدس اختصاص یافته است.
فخرالواعظین به گفته خود، از حدود شصت منبع حدیثی، تاریخی، جغرافیایی و انساب و شرح حال‌نگاری،
لغت و جز آن استفاده کرده
که تنها نام برخی از آن‌ها را در متن کتاب آورده
و نام منابع بسیاری از اطلاعات ارائه شده را به دست نداده است. او، به گفته خود، کوشیده است از روایات موثق بهره بجوید
اما کتاب از روایات ضعیف خالی نیست و گاه به راویانی مانند
وهب بن منبّه، که وثاقت آن‌ها محل تردید است
استناد شده است.
در بخش مربوط به مکه، با عنوان حرم اول، از حدود چهل موضوع مرتبط با مکه، مانند جغرافیای حرم، حدود حرم،
حجرالاسود، ثواب
حج، وجه تسمیه مکه و جز آن، در ۸۹ صفحه، سخن رفته است.
برخی از مباحث این بخش به احکام فقهی حرم و حج اختصاص یافته است.
مشخصات ظاهری
مسجدالحرام، از جمله طول و عرض آن و شبستان‌ها، معرفی شده است.
فخرالواعظین، در توصیف اماکن مذهبی، گاه از وضعیت حال آن‌ها نیز سخن گفته؛ از جمله درباره
مولد النبی (خانه زادگاه پیامبر) تصریح کرده که امروزه این خانه بر همان حال سابق باقی، و زیارتگاه مردم است.
اما قرینه‌ای دال بر این که اطلاعات او حاصل
مشاهدات خود اوست، در متن موجود نیست.
در بخش مدینه، با عنوان حرم دوم؛ مدینه منوره
بیش از چهل موضوع، مانند جغرافیای مدینه و شرح
مشاهد آن، مرقد منور
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، حد حرم، حد مسجدالنبی، فضیلت زیارت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)،
آداب زیارت، مساجد و معابد مدینه و اطراف آن،
بقیع و مقابر امامان چهارگانه معصوم، آمده است.
کتاب جنات ثمانیه در سال۱۳۸۱ش، با تحقیق محمدرضا انصاری قمی، بر اساس تنها نسخه دست‌نوشته مؤلف
که با شماره نسخه ۴۱۰۰ در
آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، در انتشارات دلیل ما، در ۸۹۶ صفحه، با قطع وزیری به چاپ رسیده است. مؤلف، خود، این نسخه را وقف آستان
قدس نموده است.
۱. فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان
قدس رضوی: محمد آصف فکرت،
مشهد، آستان
قدس رضوی، ۱۳۶۹ش.
۲. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مسجد اعظم قم: رضا استادی، قم، کتابخانه مسجد اعظم، ۱۳۶۵ش.
۳. فهرستواره کتابهای فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۲ش.
سید علی آقایی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «جنات ثمانیه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۵/۲۶.
