جبریل (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جِبْرِيل (به کسر جیم و سکون باء) از
واژگان قرآن کریم به معنای
فرشته وحی می‌باشد. اين كلمه سه بار در
قرآن مجید آمده است.
جِبْرِيل به معنای فرشته وحى است.
این کلمه در
روایات جبرئيل خوانده شده است. در
دعاء سوم صحیفه سجادیه وارد است:
«وَ جِبْرِيلُ الْأَمِينُ عَلَى وَحْيِكَ الْمُطَاعُ فِي أَهْلِ سَمَاوَاتِكَ الْمَكِينُ لَدَيْكَ الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ.» در نسخه
صحیفه كه توسّط
مرحوم مجلسی اوّل مقابله و تصحيح شده و آقاى آخوندى آن را چاپ كرده‌اند
«وَ جَبْرَئِيلُ الْأَمِينُ» نقل شده است.
سيّد مرحوم در
ریاض السالکین درباره اين كلمه پنج وجه نقل كرده و فرموده در صحيفه فقط دو وجه (جِبْرِيلُ وَ جَبْرَئِيلُ) روايت شده است و در
نهج البلاغه جبرائيل آمده با اضافه الف: «
«فَصِفْ جَبْرَائِيلَ وَ مِيكَائِيلَ»»
در
مجمع البیان فرموده: جبرئيل و
میکائیل هر دو عجمی هستند كه معرّب شده‌اند؛ گفته‌اند: جبر در لغت سريانى به معنى
بنده و ايل به معنى
خدا است و ميک به معنى بنده كوچک است و معناى جبرئيل: بنده خدا و معنى ميكائيل: بنده كوچک خداست.
در
المنار گويد: اسم عجمى است مركب از «جبر» كه معناى آن در
عربی يا سريانى: قوّه است و «ايل» كه معنى‌اش
اله است؛ يعنى: قوّه خدا و در ضبط آن ۱۳ لغت هست.
نگارنده گويد: اين كلمه در
تورات و
انجیل نيز آمده است. در كتاب دانيال باب هشتم عدد ۱۶ از زبان
دانیال گويد: «آواز ... شنيدم كه ندا كرده می‌گفت اى جبرائيل اين مرد را از معنى اين
رؤیا مطلع ساز» و ايضاً در باب ۹ عدد ۲۱ ذكر شده است و همچنين در انجيل متّى باب اوّل عدد ۱۹ و ۲۶ آمده كه جبرائيل به
حضرت زکریّا مژده
یحیی و به
مریم مژده عيسى را داد و هاكس در قاموس كتاب‌مقدّس اين كلمه را «مرد خدا» ترجمه نموده است.
(قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ ...) (بگو: كسى كه
دشمن جبرئيل باشد دشمن خداست؛ چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر
قلب تو نازل كرده است ...)
(مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ) (كسى كه
دشمن خدا و فرشتگانش و
پیامبران او و جبرئيل و ميكائيل باشد
کافر است؛ و
خداوند دشمن كافران است.)
آیه در بيان حال
یهود است كه جبرئيل را دشمن می‌داشتند و می‌گفتند: چون آورنده
وحی جبرئيل است لذا حاضر به قبول
اسلام نيستيم. در باره علّت عداوتشان نقل شده كه گفته‌اند: او (جبرئيل) جنگ و سختى و غيره می‌اورد. و اللَّه اعلم.
در بعضى از آيات به جاى جبريل؛
روح القدس يا
روح الامین آمده است. مثل
(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ ...) (بگو: روح‌القدس آن را از جانب پروردگارت به
حق نازل كرده ...)
و مثل
(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ ...) (روح الامين آن را نازل كرده، بر قلب پاک تو ...)
در باره مكانت و علوّ مقام اين فرشته محترم آمده
(إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ) (ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ) (مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ) (وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ) (وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ) (كه اين قرآن كلام فرستاده بزرگوارى است (جبرئيل امين) كه صاحب قدرت است و نزد خداوند صاحب عرش، مقام والايى دارد، در آن‌جا فرمانروا و
امین است، و همنشين شما (
پیامبر) ديوانه نيست، به
یقین او جبرئيل را در افق روشن ديده است.)
آيه صريح است در اين كه فرشته وحى پيک محترمى است و در نزد خدا مكانت دارد و در ميان
ملائک مطاع و پيش خدا امين است و نيز صريح است در اين كه
حضرت رسول (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم) او را بالعيان ديده است و آن چه از
صحیفه در اين باره نقل شد از آيات فوق اتّخاذ گرديده است.
آن‌چه در قرآن در باره مأموريت اين ملک به طور صريح آمده همان آوردن وحى است و اگر اعمال ديگرى داشته باشد تصريح نشده است و در
سوره تحریم آیه ۴ كه جبريل حامى حضرت رسول (صلّى‌اللّه‌عليه‌و‌آله‌و‌سلّم) شمرده شده
(فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ ...) (زيرا خداوند
یاور اوست و همچنين جبرئيل و مومنان صالح ...)
ظاهراً حمايت به واسطه وحى آوردن و مطلع ساختن آن حضرت از
حیله زنانش است. بقيه مطلب شايد ان‌شاء‌اللَّه در «ملک» روشن گردد.
اين كلمه سه بار در قرآن مجيد آمده است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "جبریل"، ج۲، ص۵-۶.
