جبت در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هر
معبودی جز
خدا جِبْت است.
برخی واژه پژوهان جبت را در اصل همان «
جِبْس» (موجود پستی که خیری در آن نیست) دانسته‌اند که در آن حرف سین به حرف تاء تبدیل شده
و در این صورت جبت واژه‌ای عربی خواهد بود.
در مقابل، برخی دیگر این واژه را در اصل حبشی دانسته‌اند
و برخی با استناد به قواعد آواشناسی زبان عربی بر عربی نبودن آن استدلال کرده‌اند.
در کنار دو دیدگاه مزبور، عبری بودن جبت نیز گفته شده
که از تأیید چندانی برخوردار نیست.
واژه جبت در
قرآن تنها یک بار در آیه ۵۱
نساء به کار رفته است. این
آیه درباره گروهی از
اهل کتاب است که با وجود
نهی از
عبادت غیر
خدا، در کتاب‌هایشان
، به جبت و
طاغوت ایمان آورده، کافران را هدایت شده‌تر از مؤمنان معرفی کردند: «اَلَم تَرَ اِلَی الَّذینَ اُوتوا نَصیبًا مِنَ الکِتبِ یُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّاغوتِ ویَقولونَ لِلَّذینَ کَفَروا هؤُلاءِ اَهدی مِنَ الَّذینَ ءامَنوا سَبیلا». در بیان مقصود از جبت در این
آیه نظرهای گوناگونی ارائه شده است؛ مانند
بت ، اسم
بتی خاص
مانند
لات ، هرکس که در راه
معصیت خداوند از او اطاعت شود
، ساحر
،
سحر ،
کاهن ،
ابلیس ،
شیطان ،
شرک ، سرکرده
یهودیان و یکی از عالمان یهود.
در معنایی جامع می‌توان گفت مراد از جبت هر
معبودی جز خداست
و این معنا بیش‌تر معانی یاد شده را دربرمی‌گیرد.
با توجه به این‌که در آیه یاد شده ایمان به «
طاغوت » نیز در کنار
ایمان به «جبت» آمده است، برخی به بیان تفاوت جبت با طاغوت پرداخته و از جمله گفته‌اند: مقصود از جبت، بت‌ها و مقصود از طاغوت کاهنانی است که به
دروغ ، مطالبی از زبان بت‌ها برای مردم بیان می‌کردند
یا آن‌که جبت، ابلیس است و طاغوت پیروان ابلیس.
برخی نیز جبت و طاغوت را به یک معنا دانسته‌اند.
درباره
شأن نزول آیه ، اقوالی نقل شده است.
قول منسوب به بیش‌تر مفسران آن است که
کعب بن اشرف با برخی از یهودیان پس از
جنگ احد ، نزد مشرکان
قریش آمدند تا با آنان در برابر
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هم‌پیمان شده، پیمان گذشته خویش با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را بشکنند. مشرکان
مکه به آنان اعتماد نکرده، از کعب خواستند برای نشان دادن
حسن نیت خود، برای دو بت از بت‌های آنان
سجده کرده، به آن دو
ایمان بیاورد و وی پذیرفت. پس از پیمان بستن آنان نزد
کعبه ،
ابوسفیان از کعب پرسید: آیا ما هدایت شده‌تر و به حق نزدیک‌تر هستیم یا محمد؟ کعب از چگونگی دین دو طرف پرسید و پس از شنیدن پاسخ گفت: به
خدا سوگند شما از محمد هدایت شده‌تر هستید.
قرآن کریم پس از ذکر
ایمان آوردن برخی از دشمنان
اسلام به جبت و
طاغوت و داوری نادرست آنان درباره مؤمنان و مشرکان، به نتیجه این اعمال ناپسند اشاره کرده، بیان می‌دارد که آنان کسانی هستند که مورد
لعنت الهی واقع شده و از رحمت حق محروم‌اند و چنین کسانی هیچ یاوری نخواهند داشت:«اُولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ ومَن یَلعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصیرا».
در برخی از روایات
شیعه ، این
آیه بر کسانی تطبیق شده است که به مقام
اهل بیت علیهم‌السلام
حسد ورزیده، حق آنان را
غصب کردند.
آنان به حاکمان ستمگر ایمان آورده و آن‌ها را هدایت شده‌تر از
آل محمد علیهم‌السلام دانستند.
در روایاتی دیگر نیز عنوان جبت بر حاکمان ستمگر و دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام، اطلاق شده
و در روایتی از
اهل سنت، اعمال ناپسندی مانند
فال بد زدن به پرندگان، از جبت دانسته شده است.
در ادعیه نیز از اموری مانند
کفر ورزیدن به جبت
و
لعن آن
سخن به میان آمده است.
اسباب النزول، الواحدی (م. ۴۶۸ ق.)، به کوشش ایمن صالح، قاهرة، دارالحدیث؛ بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق؛ تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق؛ التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش؛ تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش؛ تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق؛ تفسیر العیاشی، العیاشی (م. ۳۲۰ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ تفسیر غریب القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی؛ تفسیر القرآن العظیم،
ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق؛ تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق؛ تفسیر کنزالدقائق، المشهدی (م. ۱۱۲۵ ق.)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق؛ تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق؛ الجامع لاحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق؛ الدرالمنثور، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق؛ زادالمسیر،
ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق؛ الصحاح، الجوهری (م. ۳۹۳ ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ ق؛ صحیح
ابن حبان، علی بن بلبان الفارسی (م. ۷۳۹ ق.)، به کوشش شعیب الارنؤوط، الرسالة، ۱۴۱۴ ق؛ عدة الداعی،
ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ ق.)، به کوشش موحد قمی، دارالکتب الاسلامی؛ الفائق فی غریب الحدیث، الزمخشری (م. ۵۳۸ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق؛ فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه؛ فیض القدیر، المناوی (م. ۱۰۳۱ ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق؛ الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۱ ق؛ کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق؛ لسان العرب،
ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق؛ مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ مصباح المتهجد، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، بیروت، فقه الشیعة، ۱۴۱۱ ق؛ معانی القرآن، النحاس (م. ۳۳۸ ق.)، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق؛ معجم الفروق اللغویه، ابوهلال العسکری (م. ۳۹۵ ق.)، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ ق؛ مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق؛ المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛ واژه های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، ترجمه:بدره ای، توس، ۱۳۷۲ ش.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «جبت».
