جامو و کشمیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامو و کَشمیر، ایالتی
مسلمان نشین در شمال
هند است.
این ایالت از شمال به کشور
افغانستان ، از شمال شرقی و مشرق به کشور
چین (مناطق سین کیانگ و تبت)، از جنوب به ایالات هیماچال پرادِش و
پنجاب هند، و از مغرب به کشور
پاکستان محدود می‌شود. جامو و کشمیر میان َ۱۷ ۳۲ تا َ۶ ۳۷ عرض شمالی و َ۲۶ ۷۳ تا َ۳۰ ۸۰ طول شرقی واقع است. وسعت تقریبی آن ۲۳۰، ۲۲۲ کیلومتر مربع است. این ایالت به سبب واقع شدن در شمالی ترین قسمت هند، به سَرْتاجِ هند معروف و به سبب تفاوتهای اقلیمی، دارای دو مرکز تابستانی (شهر سرینگر) و زمستانی (شهر قلعه ای جامو) است.
از لحاظ سیاسی، جامو و کشمیر دارای شش «قسمت» است: گلگت به مرکزیت شهری به همین نام در شمال؛ بَلْتِسْتان به مرکزیت شهر سکردو در جنوبِ گلگت؛ لداخ، که وسیع ترین قسمت است، به مرکزیت شهر لی/ له/ لیه در مشرق،
کشمیر یا درة کشمیر به مرکزیت شهر سرینگر در مغرب، پونْچ، که کوچک ترین قسمت است، به مرکزیت شهری به همین نام در جنوب کشمیر، و
جامو به مرکزیت جامو در جنوب.
در تقسیم بندی دیگری، این ایالت مشتمل بر چهارده واحد سیاسی است، از جمله: کشمیر شمالی به مرکزیت شهر
بارامولا در شمال و شمال غربی
سرینگر ، کشمیر جنوبی به مرکزیت سرینگر، مظفرآباد به مرکزیت شهر مظفرآباد در مغرب ایالت، ادم پور به مرکزیت شهر ادم پور میان جامو و لداخ، میرپور به مرکزیت شهر میرپور در شمال غربی جامو، و جامو به مرکزیت شهر جامو.
بر سرِ قسمتهایی از جامو و کشمیر، میان
هند و
پاکستان و
چین منازعه است. به دنبال تصرف شمال شرقی لداخ، حد فاصل مشرق
گذرگاه قراقروم (در شمال) و شمال گ
ذرگاه لنک (در مشرق) معروف به منطقة
چانگ تانگ ، به دست نیروهای چینی، این منطقه از ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲ در اختیار دولت چین قرار گرفت. مناطق کوهستانی مغرب ایالت، واحد سیاسی مستقلی میان مرز شرقی پاکستان و هند، به نام «کشمیر آزاد» به مرکزیت شهر
مظفرآباد ، را تشکیل می‌دهد که شامل نواحی اداری کوتلی، میرپور، باغ، مظفرآباد و پونچ است. این واحد سیاسی و نیز گلگت و
بلتستان را دولت
پاکستان اداره می‌کند و بقیة ایالت جامو و کشمیر در جنوب و مشرق خط آتش بس در اختیار دولت هند قرار دارد.
علاوه بر آن، بخشی از مشرق گلگت و بلتستان را نیز دولت پاکستان در اختیار چین قرار داده است و بدین ترتیب محدودة تحت اختیار چین در مشرق ایالت، از شمال کشمیر (جنوب گذرگاه خونجراب) آغاز می‌شود و پس از عبور از نزدیکی یخچالهای طبیعی سیاچن، تا جنوب گذرگاه رزنگ، امتداد می‌یابد .
جامو و کشمیر بخشی از جنوب فلات مرتفع و کوهستانی
پامیر ، در مغرب فلات تبت است و برخی از قله های آن جزو بلندترین قله های جهان اند. با این حال اختلاف ارتفاع در ایالت زیاد است، به طوری که در مقابلِ قله‌هایی با بیش از هشت هزار متر ارتفاع در شمال و شمال شرقی ایالت، قسمتهایی در جنوب غربی کمتر از پانصد متر ارتفاع دارند. از لحاظ طبیعی این ایالت را می‌توان از جنوب به شمال به شش منطقة مجزا تقسیم کرد: دشتهای جنوبی معروف به دشتهای اندروه و بجوات، که ادامة دشت پنجاب در قسمت جامو هستند، ارتفاعات سیوالیکس در شمال جامو؛ رشته کوههای هیمالیای متوسط که با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارند؛ درة کشمیر که در حوضة آبریز رود جهلم میان رشته کوههای هیمالیای متوسط و بزرگ واقع است، رشته کوههای هیمالیای بزرگ که یخچالهای طبیعی و قله های بلند دارند، و فلات مرتفع لداخ که معمولاً سرد و خشک است.
رشته کوههای پیرپنجال در جنوب ایالت، دئوسای و زاسکار/ زانسکار در قسمت میانی و راکاپوشی و سلتورو در شمال (همه با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی) از مهم ترین رشته کوههای ایالت‌اند و قله های گادوین اوستن (ک ۲) به ارتفاع ۸۶۱۱ متر دومین
قله بلند
جهان ،
گاشربروم به ارتفاع ۸۰۶۸ متر و
ماشربروم به ارتفاع ۷۸۲۱ متر (هر سه در شمال بلتستان) از معروف‌ترین قله های ایالت جامو و کشمیر به شمار می‌روند. علاوه بر اینها،
یخچالهای طبیعی مانند بالتورو/ بالترو، چشمه های
آب معدنی، از جمله چشمه ای در نزدیکیِ شهر شگر (در شمال سکردو)، و قله‌هایی با ارتفاع بیش از شش هزار متر در این ایالت بسیار است
(بنگاه گلگت و جامو و کشمیر).
دریاچة دال ــ که به سبب ورود فاضلاب با آلودگیهای زیست محیطی روبروست ــ در مشرق شهر سرینگر معروف ترین دریاچة ایالت و عاملی برای جذب جهانگردان است. دریاچه‌های مهمِ دیگر عبارت‌اند از: وولار در شمال غربی سرینگر، انچرسر نزدیک سرینگر، و پنگنگ در مشرق ایالت
گذرگاههای طبیعی، در برقراری ارتباط میان قسمتهای مختلف ایالت و نیز ارتباط ایالت با کشورهای مجاور تأثیر به سزایی دارند. از مهم ترین گذرگاههاست: منتاکا، قراقروم و خونجراب هر سه در مرز چین، بابوسر در مرز پاکستان، زوجی لا در مسیر شهرهای سرینگر ـ لی، که سرحد جغرافیایی و فرهنگی کشمیر و لداخ شمرده می‌شود؛ نامی کالا که سرحد قسمت مسلمان نشین و
بودایی لداخ است؛ و بانیحال در جنوب ایالت
ایالت جامو و کشمیر به سبب
برفهای دائمی و بارشها، سرچشمة رودهای دائمی مهمی مانند سند در مشرق و شمال ایالت، جهلم در مغرب و چِناب و راوی در جنوب است و چون این رودها در کشاورزیِ مناطق جنوبی (به ویژه کشور پاکستان) مؤثرند، موقعیت راهبردی این ایالت مهم‌تر شده است.
رودهای دیگری (همه از ریزابه‌های سند) نیز در آبیاری اراضی اهمیت فراوان دارند، از جمله شگر در جنوب سکردو، زاسکار در مشرق لی، شیوک در شمال لی و مشرق سکردو، گلگت در شمال گلگت، تاوی و پونچ توی و نرو هر سه در قسمت جامو.
آب و هوای جامو و کشمیر سرد است. این ایالت از لحاظ اقلیمی دارای سه دوره است: آب و هوای سرد از آبان تا بهمن/ نوامبر تا فوریه، آب و هوای گرم از اوایل
اسفند تا اواخر
خرداد / مارس تا اواسط ژوئن، و دورة بارانی در بقیة
سال . بنا بر گزارشی،
در شهر جامو
اردیبهشت و
خرداد گرم ترین ماههای سال (میانگین بیشترین دمای سالانه حدود ْ۲۹)،
دی و
بهمن سردترین ماههای سال (میانگین کمترین دمای سالانه حدود ْ۱۷) و تابستان پرباران ترین فصل (بارش سالانه حدود ۹۶ میلیمتر) است. در شهرهای سرینگر و لی،
خرداد و
تیر و مرداد گرم ترین و مهر تا
فروردین سردترین (عمدتاً با دمای زیر صفر درجه) ماههای سال اند. بارش سالانة سرینگر و لی نیز به ترتیب حدود ۸۴ و ۳ میلیمتر است
جنگلها و مراتع عمده ترین پوشش گیاهی این ایالت است. ۲۷% از کل اراضی ایالت، جنگلی است که بیشتر در قسمت کشمیر متمرکزند. از جانوران پلنگ،
ببر ،
خرس ،
گرگ ،
روباه و
گوزن در این ایالت یافت می‌شود.
جامو و کشمیر، به رغم داشتنِ منابع طبیعی، از نظر اقتصادی یکی از محروم ترین ایالتهای
هند به شمار می‌آید.
شغل حدود ۷۰% مردم این ایالت
کشاورزی است.
بارامولا در مغرب سرینگر، اننتنگ در جنوب شرقی سرینگر، ادم پور و کتوا در جنوب شرقیِ جامو، از مهم ترین نواحی کشاورزی آنجاست. در این ایالت برای استفادة بیشتر از
آب رودها در کشاورزی، آبراهه‌هایی در قسمتهای مختلف احداث شده است، از جمله: مرتند و زینگر در کشمیر، پرتاپ و رنبیرسینگ و راوی ـ تاوی در جامو، و چوچو مایور و تیک سی در لداخ.
برنج ،
ارزن ،
ذرت ،
گندم ،
جو و
بنشن از مهم ترین محصولات آنجاست. علاوه بر زراعت و باغداری (حدود ۰۰۰، ۷۵ هکتار)، رمه گردانی و پرورش
گاو ،
گاومیش ،
گوسفند ،
بز ،
اسب و زنبورداری در آن‌جا رایج است. از صنایع دستی، فرش بافی، ابریشم بافی، شال بافی و ساخت فرآورده های چوبی در جامو و کشمیر اهمیت دارد.
جامو و کشمیر به رغم قرارگرفتن در جنوبِ جادة
ابریشم به سبب ناهمواریها و موقعیت طبیعی، از لحاظ ارتباطی با مشکلاتی روبروست. راههای ارتباطی جامو و کشمیر، به ویژه مراکز زمستانی و تابستانی آن، عمدتاً از پاکستان می‌گذرد و از مهم ترین آنهاست: محورهای راولپندی ـ
کاشغر که از دو گذرگاه
بابوسر و
خونجراب در شمال غربی ایالت می‌گذرد، و راولپندی ـ سرینگر ـ لی و سیالکوت ـ جامو ـ سرینگر که از ادم پور و اننتنگ می‌گذرد.
. علاوه بر آن، راههای دیگری گلگت، مظفرآباد، پونچ و میرپور را به مراکز جامو و کشمیر مرتبط می‌سازد. همچنین یک فرودگاه در شهر سرینگر و فرودگاهی در شهر جامو ارتباط هوایی ایالت را با
هند و
پاکستان و کشورهای دیگر برقرار می‌کند.
جمعیت ایالت جامو و کشمیر در آمار ۱۳۸۰ ش /۲۰۰۱، ۹۱۷، ۰۶۹، ۱۰ تن ذکر شده است.
تراکم نسبی جمعیت در قسمتهای مختلف یکسان نیست. این نسبت در کشمیر ۵۸ر۵۲، در جامو ۲ر۴۵ و در لداخ ۲ر۲ نفر در هر کیلومترمربع است.
در ابتدای سدة بیستم میلادی، جمعیت جامو و کشمیر حدود دو میلیون تن بود. این رقم در ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱ به حدود چهار میلیون و در ۱۳۶۰ ش/ ۱۹۸۱ به ۷۰۰، ۷۱۸، ۷تن رسید.
مردم ایالت جامو و کشمیر بیشتر در روستاها به سر می‌برند و شهرنشینی تنها در دو «قسمت» کشمیر و جامو گسترش یافته است. شهرها و آبادیهای ایالت بیشتر در کنار رودها ایجاد شده است و برخی از آنها با احداث راههای ارتباطی توسعه یافته اند.
بر اساس آمار ۱۳۸۰ ش/ ۲۰۰۱، پرجمعیت ترین شهرهای ایالت عبارت بوده‌اند از: سرینگر با ۹۴۰، ۸۹۴ تن (در ارتفاع ۵۸۶، ۱ متری)، جامو با ۴۳۱، ۳۷۸ تن (در ارتفاع ۳۱۴ متری)، اننتنگ با ۴۳۷، ۶۳ تن، بارامولا با ۹۴۱، ۶۱ تن، ادم پور با ۲۳۶، ۵۹ تن، سوپور با ۲۴۶، ۵۳ تن، کتوا با ۰۰۶، ۴۰ تن، کشتوار با ۸۰۶، ۱۵ تن، لی با ۵۱۳، ۲۷ تن و پونچ با ۴۴۲، ۲۳ تن.
مسلمانان،
هندوها ،
سیکها و
بوداییها مهم ترین گروههای مذهبی در جامو و کشمیرند. از لحاظ پراکندگی، در جامو هندوها، در لداخ بوداییها و در بقیة قسمتها مانند
گلگت ،
بلتستان ،
کشمیر و پونچ مسلمانان بیشترند. درصد جمعیت
مسلمان از جنوب به شمالِ ایالت افزایش می‌یابد. بنا بر گزارشها، در قسمت کشمیر حدود ۹۴% مسلمان و بقیه عمدتاً هندو، سیک و بودایی اند، در جامو حدود ۳۴% مسلمان، ۶۲% هندو و بقیه عمدتاً سیک و بودایی و در لی ۴۴% مسلمان‌اند و بقیه را گروههای دیگر تشکیل می‌دهند.
مهم ترین گروههای قومی جامو و کشمیر عبارت‌اند از: کشمیریها در حوضة رود جهلم با بیش از ۹۰% مسلمان، لداخیها در نواحی کوهستانی و ارتفاعات که در جنوب و مشرق بیشتر بودایی و در شمال و مغرب لداخ، به ویژه در نواحی سکردو، رگیل و شگر مسلمان (عمدتاً
شیعه ) هستند، دَردها با اکثریت
مسلمان در بلتستان و گلگت، هنجیها (عمدتاً سنّی) در ساحل رودها و دریاچه‌ها، دوگراها (بیشتر هندو و برخی مسلمان) که در جامو و مرزهای پنجاب متمرکزند (هندوها به ویژه در دو شهر سَرُوئِن سر در ۳۸ کیلومتری مشرق و مَنسَر در ۶۴ کیلومتری مغرب شهر جامو زندگی می کنند) چبالیها که عمدتاً مسلمان‌اند و میان چناب و جهلم به سر می‌برند، گُجراتیها که برخی از آنان مسلمان‌اند و در مناطقی مانند راجوری، ادم پور، و پونچ زندگی می‌کنند.
این ایالت دارای آثار قدیمی فراوانی است. بنا بر گزارشی در ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۷۱، جامو و کشمیر ۱۳۴ زیارتگاه متعلق به مسلمانان دارد.
برخی از آثار قدیمی و زیارتگاههای جامو و کشمیر اینهاست: زیارتگاههای
حضرت بَل ،
دستگیری صاحب ،
خانقاه مُعَلّی منسوب به
میرسیدعلی همدانی (متوفی ۷۸۶) در
سرینگر ، چرار شریف در شهر
چرار (در ۳۵ کیلومتری جنوب سرینگر)، شاه زین الدین در عیش مقام (در ۷۴ کیلومتری جنوب شرقی سرینگر)،
اسلام آباد در شهری به همین نام (در ۵۴ کیلومتری جنوب شرقی سرینگر)،
مسجد بلتت در هنزه (در شمال شرقی گلگت)،
خانقاه سیدمحمد حضرت در شمال شرقی بلتستان، کاخ و قلعه و مزار
میرعارف حضرت (متوفی ۱۰۶۲) و مزار
سیدمحمود شاه طوسی (متوفی ۱۰۸۰) در
سکردو ، مسجد امبریق و مزار
میریحیی حضرت (متوفی ۱۰۲۳) در شگر، مسجد اکبر در آبادی گمبه سکردو (به معنای سکردو پایین)، مزار
سیدعلی رضوی طوسی (متوفی ۱۰۸۱) در کواردو (نزدیک سکردو)، غار امرناته نزدیک شهر پل گام (در شمال عیش مقام)، زیارتگاه کترا و قلعه های باو، کپورگره، پارمندل و بسولی در جامو و نزدیک آن، قلعة کریمچی در شمال غربی ادم پور،
معبد بودایی گومپ ا در آبادی لاماپرو و برخی معابد بودایی در لداخ.
در برخی منابع قدیمی، محدوده کنونی جامو و کشمیر، کشمیر نامیده شده است.
در بسیاری از منابع قدیمی نام جامو نیز به صورت جَمو یا جَمّو برای ناحیه،
قصبه و
آب (رود) به کار رفته است.
در باره جامو و کشمیر در سده های اولیه و میانی اسلامی، اطلاعات پراکنده ای وجود دارد. در سده های چهارم تا ششم،
غزنویان و
غوریان بارها به قسمتهایی از جامو و کشمیر حمله کردند.
در اوایل سدة پنجم،
ابوریحان بیرونی (متوفی ۴۴۰)
به این منطقه و کوههایی که آن‌جا را احاطه کرده و نیز رودهای سند و جهلم اشاره کرده است.
پیش از ورود اسلام به جامو و کشمیر،
هندوها و
بوداییها آن‌جا را اداره می‌کردند.
دین اسلام با آن‌که دیرتر از دیگر جاها به این منطقه وارد شد، به سرعت گسترش یافت. در بارة ورود
اسلام به جامو و کشمیر اطلاع دقیقی در دسترس نیست. بنا بر برخی شواهد، در سده های اولیة اسلامی، میان مسلمانان و اهالی این منطقه ارتباط بازرگانی برقرار و برخی دهکده های آن نیز از اواخر سدة هفتم/ سیزدهم مسلمان نشین بوده است.
به نوشته
جهانگیر ،
در ۷۱۲ اسلام به آن‌جا وارد شده است. در اوایل سدة هشتم، به سبب ضعیف شدن قدرت هندوها، رنچن، شاهزادة بودایی لداخ، در جامو و کشمیر نفوذ کرد و پس از آن‌که به دعوت
شرف الدین عبدالرحمان معروف به
بلبل شاه ، از مریدان
شهاب الدین سهروردی ، اسلام آورد، به نام سلطان صدرالدین از ۷۲۵ تا ۷۲۸ در آن‌جا حکومت نمود.
در زمان صدرالدین، نزدیک
دریاچه دال ، خانقاهی (معروف به بلبل لنگر) و جامعی برای برپایی
نماز احداث شد.
پس از سلطان صدرالدین، جامو و کشمیر مدتی در اختیار هندوها قرار گرفت اما در ۷۴۳، در پی درگیریهای شدید میان شاه میر (وزیر صدرالدین) و هندوها، شاه میر به پیروزی رسید و حکومت مسلمانانِ
شاه میری را در جامو و کشمیر تأسیس کرد که تا ۹۵۸ پابرجا بود. نخستین حاکم این خاندان سلطان شمس الدین بود که به مرور قلمرو خود را توسعه داد و تا ۷۴۷ در آن‌جا حکومت کرد.
با وفات شمس الدین، نوه اش شهاب الدین به حکومت رسید و قسمتهایی از
ترکستان ،
افغانستان و سراسر
پنجاب را به قلمرو حکومت شاه میری افزود.
پس از شهاب الدین، قطب الدین، که مدتی فوجدار جامو بود،
حاکم جامو و کشمیر شد. در دورة وی، سیدعلی همدانی که چند بار، از جمله در ۷۴۰ یا ۷۴۱ و ۷۴۴، برای
تبلیغ دین اسلام به این منطقه سفر کرده بود، مدتی در سرینگر اقامت گزید. در زمان سلطان قطب الدین، جامو و کشمیر پیشرفت چشمگیری کرد
سلطان اسکندر، حاکم بعدی جامو و کشمیر، از خاندان شاه میری بود که در گسترش اسلام کوشید. وی پس از هجوم تیمور، با دادن خراج از حکومت
تیموریان اطاعت کرد.
شرف الدین علی یزدی (متوفی ۸۵۸)
در بارة تصرف قلعه و قصبة جامو به وسیلة تیمور و لشکریانش، در ۷۹۸، مطالبی ذکر کرده است. ساکنان این قلعه
هندو بودند. پس از اسکندر، حکومت به سلطان زین العابدین، معروف به شاه بزرگ (حک: ۸۲۷ ـ۸۷۹)، رسید. وی برای آبادانی جامو و کشمیر تلاش بسیار نمود
و با مرگش حکومت شاه میریها در جامو و کشمیر رو به انحطاط رفت و درگیریهای پراکنده ای آغاز شد.
در سدة دهم، جامو به دو قسمت عمدة جامو و باو تقسیم شد.
در اواسط این سده،
میرزاحیدر دوغلات (متوفی ۹۸۵) (فرزند
امیرکاشغر ، میرزامحمدحسین دوغلات) درصدد گرفتن قسمتهایی از جامو و کشمیر بر آمد. وی در کتاب خود،
تاریخ رشیدی ، علاوه بر ذکر مطالبی درباره فتوحات خود و یارانش در منطقه، در بارة کشمیر(شامل محدودة کنونی ایالت جامو و کشمیر) گفته که از بلاد مشهور عالم به طول شرقی ـ غربی چهل
فرسخ و عرض شمالی ـ جنوبی بیست فرسخ، به مرکزیت شهرِ نگر است، دارای راههای ارتباطی سخت و دشوار مانند راه
خراسان ، راه
هندوستان و راه
تبlt؛reflt؛reflt؛refspan class=/spanت (که از دو راه دیگر بهتر است) و هزار قریة آباد و رودهای متعدد است.
در پی منازعات گروههای مخgt;span class=تلف در جامو و کشمیر،
ناصرالدین محمدغازی خان حکومت شیعی خاندان فارسی زبان چَک را، که در حدود گلگت ساکن بودند، در ۹۵۸ بنیان نهاد که تا اواخر سدة دهم برقرار بود.
تیموریان هند (حک: ۹۳۲ـ۱۲۷۴) در ۹۹۹ حکومت چکها را بر انداختند و جامو و کشمیر را که احتمالاً تابع
لاهور شده بود، تا زمان حملة افغانها اداره کردند. در دورة اکبر (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴)، شیعیان در جامو و کشمیر سرکوب شدند و
میرزایوسف رضوی حاکم آن‌جا شد. در ۱۰۱۰ نیز عده‌ای از یاران اکبر قلعة جامو را فتح کردند
در زمان
جهانگیر (حک: ۱۰۱۴ـ۱۰۳۷)
دلاورخان به حکومت جامو و کشمیر منصوب شد. وی در ۱۰۲۹ درباره فتح کشتوار گزارشی برای جهانگیر ارسال کرد. جهانگیر که شش بار، از جمله در ۱۰۲۸ و ۱۰۲۹ به جامو و کشمیر رفته بود، در ۱۰۳۷ هنگام بازگشت از کشمیر، در راه لاهور درگذشت. از دورة جهانگیر، مطالبی درباره برنج، زعفران و خربزة جامو و کشمیر و راههای ارتباطی آن در منابع آمده است
باغ معروف شالیمار در سرینگر از آثار همین دوره است.
پس از جهانگیر، شاهجهان سی
سال بر جامو و کشمیر حکومت کرد. وی صوبه دارانی برای رسیدگی به امور جامو و کشمیر منصوب کرد که از آن جمله بودند: اعتقاد خان، ظفرخان (دوبار)، مرادبخش، علی مراد خان/ مردان خان (دوبار)، تربیت خان، حسین بیگ خان و لشکرخان.
از دورة شاهجهان، گزارشهایی وجود دارد درباره فتوحات شمال و مشرق جامو و کشمیر، از جمله فتح کرگیل و لداخ به وسیلة علی مرادخان و فتوحات
تبت ، سیل عظیم و خسارات ناشی از آن در ۱۰۵۰، پرداخت مالیات به حکام به صورت دام، وضع آبادیها و راهها و
طبیعت زیبای آن‌جا و نیز احوال صوبه داران.
در زمان
اورنگ زیب خان (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) محدودة جامو و کشمیر، به صورت صوبة کشمیر (به صوبه داری سیف خان) در ولایت تبت ذکر شده است.
در این دوره، میان گروههای مذهبی
مسلمان منازعاتی در منطقه روی داد.
در ۱۱۵۰ـ۱۱۵۱، در زمان صوبه داری فخرالدین،
نادرشاه افشار به این نواحی لشکر کشید.
احتمالاً در ۱۱۶۵، افغانها به جامو و کشمیر
حمله کردند و تا ۱۲۳۵ در آن‌جا ماندند. ورود افغانها با حملات
عبدالله خان آغاسی ، که از سوی احمدشاه ابدالی به منطقه رفته بود، آغاز شد.
از ابتدای برقراری حکومت مسلمانان تا پایان دورة حکومت افغانها، به جز شهر جامو و پیرامون آن در جنوب ایالت که هندو باقی ماندند، بقیة قسمتهای جامو و کشمیر جزو سرزمینهای اسلامی شدند.
در ۱۲۳۵/۱۸۱۹، رنجیت سینگ (زمامدار معروف
سیک ) که
پنجاب و قسمتی از
افغانستان را در اختیار داشت، پس از شکست دادن افغانها، جامو و کشمیر را تصرف کرد.
با مرگ وی، در ۱۲۶۳/ ۱۸۴۶
گلاب سینگ ،
حکومت دوگره‌ها را که تا ۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷ ادامه یافت بنیان نهاد. پیمانِ
امرتسر ــ که به موجب آن گلاب سینگ در ازای پرداخت مبلغی، درة کشمیر را از
انگلیسیها خرید ــ در روی کار آمدن گلاب سینگ تأثیر فراوان داشت. وی، قلمرو ایالت را به تدریج با حملات نظامی گسترش داد
پس از گلاب سینگ، فرزندش رنبیر سینگ (متوفی ۱۳۰۳/ ۱۸۸۵) و پرتاب سینگ (حک: ۱۳۰۳ـ۱۳۴۴/ ۱۸۸۵ـ ۱۹۲۵) از معروف ترین حاکمانِ دوگرة جامو و کشمیر بودند. در زمان پرتاب سینگ، انگلیسیها برای مدتی برادر او، امرسینگ، را به جای وی به حکومت نشاندند اما زمامدار واقعی سر والتر لارنس، نمایندi انگلیسیها، بود. در این دوره چند مدرسة انگلیسی زبان در شهرهای جامو و سرینگر احداث شد و به جای
فارسی، که حدود ششصد سال در آن‌جا متداول بود، انگلیسی زبان رسمی و دولتی شد.
در دورة دوگره ها، جامو و کشمیر به چهار قسمت اداری
تقسیم شد.
نوشته های
شیروانی در ۱۲۴۷ نیز احتمالاً در بارة جامو و کشمیر در دورة دوگره هاست. وی
جامو را در اقلیم سوم و جزو بلاد قدیمی، با شهرهای بزرگ در صوبة پنجاب و سابقاً آباد، دارای شش هزار خانه و نواحی بسیار، با جمعیتی بیشتر هندو و اقلیتی
مسلمان وصف و به شهر زیبای جامو در دامنة کوه اشاره کرده است.
در ۱۳۳۹/۱۹۲۰ شیخ محمدعبدالله با چند تن از فعالان سیاسی، از جمله بخشی غلام محمد،
نهضت جدیدی در جامو و کشمیر برضد حکام دوگره ای پایه گذاری کرد. وی در ناآرامیهای ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۳۱ دستگیر شد و پس از آزادی، حزب کنفرانس اسلامی جامو و کشمیر را تأسیس نمود. در ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ کنفرانس ملی جامو و کشمیر را برگزار کرد و در ۱۳۲۵ ش/ ۱۹۴۶ علیه پیمان امرتسر به سخنرانی پرداخت. این سخنرانی در گسترش نهضت ترک کشمیر (از دیگر احزاب فعال که شیخ محمدعبدالله آن را تأسیس کرد) مؤثر بود.
در ۱۳۲۶ ش /۱۹۴۷، در پی تجزیة شبه قارة
هند و به رغم تمایل هند برای ادامة فعالیتهای سیاسی و اقتصادی در جامو و کشمیر،
منازعات سیاسی افزایش یافت. در این زمان، مسلمانان حدود ۷۸% جمعیت جامو و کشمیر را تشکیل می‌دادند و در آبادترین قسمت ایالت، درة کشمیر، این نسبت به ۹۳% می‌رسید.
در همین
سال ، به دنبال فرمان تحویل
سلاح به
پلیس و گسترش ناآرامیها در جامو و کشمیر، هندوها و سیکها در جامو به مسلمانان حمله کردند و موجب کشته شدن و مهاجرت بسیاری از آنان (بیش از دویست هزار تن) شدند. در قسمتهای دیگر ایالت، از جمله پونچ، مسلمانان به مقابله با مهاجمان پرداختند.
در آبان ۱۳۲۶/ اکتبر ۱۹۴۷، پس از توافق مهاتما گاندی و مونت باتن (آخرین نایب السلطنة انگلیس در هند) و شیخ محمدعبدالله با یکدیگر، برای الحاق جامو و کشمیر به هند،
پاکستان به نواحی مرزی نیرو اعزام کرد که به
جنگ میان هند و پاکستان (۱۳۲۶ـ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۷ـ ۱۹۴۸) انجامید
شیخ محمد عبدالله، پس از پذیرش الحاق، از سوی حزب کنگرة هند به سرپرستی ایالت منصوب شد و در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ به عنوان نخست وزیر حکومت موقت جامو و کشمیر، قدرت را از هری سینگ
گرفت.
در فعالیت سیاسی جدیدِ شیخ محمدعبدالله، که دولت موقت ملی (از ۲۵ اسفند ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۲ ش) نامیده شد، اقداماتی صورت گرفت، از جمله واگذاری زمین به کشاورزان، بهبود وضع آبیاری، تأمین
برق ، تأسیس دانشکدة جامو و کشمیر و چند مرکز تحقیقاتی به ویژه در جامو؛
.
در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ مردم بلتستان و گلگت خواستار استقلال مناطق خود از هند و الحاق به
پاکستان شدند.
در ۲ اردیبهشت ۱۳۲۷/ ۲۱ آوریل ۱۹۴۸، شورای امنیت قطعنامه ای تصویب کرد که به موجب آن، به هند اجازه داده شد نیروهایش را در منطقه نگه دارد و دبیر کل
سازمان ملل نیز
اجازه یافت یک مجری همه پرسی به عنوان کارگزار ایالت جامو و کشمیر تعیین کند.
قطعنامة دیگری در مرداد ۱۳۲۷/ اوت ۱۹۴۸ بر خروج نیروهای پاکستانی از جامو و کشمیر تأکید کرد. کمیسیون ملل متحد و شورای امنیت نیز حق
دفاع از تمامیت ارضی جامو و کشمیر را به هند دادند.
در ۱۱ دی/ ۳۱ دسامبر همان سال، میان طرفهای درگیر جنگ در جامو و کشمیر
آتش بس اعلام شد.
سازمان ملل متحد برای حل اختلاف مرزیِ هند و پاکستان، خط آتش بس تعیین کرد که به نمایندگی از سوی ردکلیف اوارد (نمایندة سازمان ملل) از گذرگاه قراقروم تا حدود ۱۲۸ کیلومتری شمال لاهور به طول ۷۷۲ کیلومتر کشیده شد. تعیین این خط منازعاتی در پی داشت (از جمله درباره منطقة
مسلمان نشین گورد اسپور که به هند واگذار شده بود) و موجب حل دائمی مناقشات درباره جامو و کشمیر نشد.
در ۱۳۲۸ ش/ ۱۹۴۹ نیز سازمان ملل به تصویب قطعنامه و تلاش برای کاهش منازعات ادامه داد.
در ۱۳۳۱ ش /۱۹۵۲، در پی مذاکرات شیخ محمدعبدالله با رهبران
هند ، توافق شد تا علاوه بر تعیین حکومت موروثی مهاراجه برای کشمیر به جای انتخاب نخست وزیر، این ایالت از خودمختاری برخوردار شود.
در ۱۳۳۲ ش/ ۱۹۵۳
موکرجی ، رئیس حزب جان سنگ، در شهر جامو دستگیر شد. این امر تظاهرات گسترده ای در برخی مناطق جامو و کشمیر در پی داشت و به دنبال آن شیخ محمدعبدالله به هندوها اجازه داد در صورت تمایل آنان، قسمتهای جامو و لداخ به هند الحاق شود.
در همین
سال ، دولت
هند با برکناری شیخ محمدعبدالله و انتخاب بخشی غلام محمد به مدت ده سال، نفوذ خود را در جامو و کشمیر ادامه داد. بر اساس قوانینی که در دورة غلام محمد به تصویب رسید، خودمختار بودن ایالت از بین رفت و شرط اجازه از دولت ایالتی جامو و کشمیر برای ورود اتباع هندی به ایالت، لغو شد.
در ۱۳۴۴ ش /۱۹۶۵ دومین جنگ نظامیان هند و پاکستان در جامو و کشمیر، با اعلام آتش بس از سوی سازمان ملل خاتمه یافت.
سومین نبرد میان آنها، که در ۱۳۵۰ ش /۱۹۷۱ صورت گرفت، به امضای موافقتنامة سیملا/ شیملا (شهری در ایالت هیماچال پرادش) از سوی نخست وزیران طرفین درگیر (ایندیرا گاندی از هند و
ذوالفقار علی بوتو از
پاکستان ) انجامید. پس از این توافق، سازمان ملل خط
آتش بس جدیدی میان هند و پاکستان تعیین کرد.
این خط به طول ۳۵۸، ۱ کیلومتر از مشرق میرپور (مغرب رود چناب در غرب جامو) در مرز پاکستان آغاز می‌شود و با عبور از مغرب شهرهای ناوشره، پونچ، اوری و تتوال، تقریباً با جهت جنوبی ـ شمالی، و سپس با جهت تقریباً شمال شرقی تا نزدیک گذرگاه قراقروم امتداد می‌یابد.
در دهه های اخیر، احزابی مانند «کنفرانس مسلمانان جامو و کشمیر» و «جبهة آزادی بخش جامو و کشمیر» در این ایالت فعالیتهایی کرده اند.
؛
؛
چند انتخابات نیز، از جمله در اردیبهشت و شهریور ۱۳۷۵، در جامو و کشمیر برگزار شد، با این حال درگیریهایی نظامی از جمله در ۱۳۷۸ و ۱۳۸۱ ش، که گاهی بحران یا مسئلة کشمیر خوانده شده است، هنوز ادامه دارد.
(۱) آفتاب اصغر، ارمغان کشمیر، لاهور ۱۹۹۲.
(۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۴) محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۵) اسکندر منشی.
(۶) اطلس بزرگ جهان، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۶۹ ش.
(۷) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ
اورنگزیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
(۸) س م برک و لارنس زیرینگ، تاریخ روابط خارجی پاکستان، ترجمة ایرج وفائی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۹) جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه (یا) توزک جهانگیری، چاپ محمدهاشم، تهران ۱۳۵۹ش.
(۱۰) کمال حاج سیدجوادی، میراث جاودان: سنگ نبشته‌ها و کتیبه های فارسی در پاکستان، اسلام آباد ۱۳۷۰ـ۱۳۷۱ ش.
(۱۱) حقایق موضوع کشمیر، (تهران: سفارت هند، بی تا).
(۱۲) محمد حیدرمیرزا دوغلات، تاریخ رشیدی، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة انستیتو ابوریحان بیرونی (تاشکند)، ش ۱۴۳۰، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۳) خواندمیر.
(۱۴) سجاد رضوی، بحران کشمیر، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۵) غلامرضا سعیدی، مسئلة کشمیر و حیدرآباد، (تهران) ۱۳۲۸ ش.
(۱۶) حمیدرضا سید ناصری، کشمیر: گذشته، حال، آینده، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۷) شرف الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶ ش.
(۱۸) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست (بی تا).
(۱۹) صمصام الدوله شاهنوازخان، مآثرالامراء، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
(۲۰) اشرف ظفر، سید میرعلی همدانی، سرینگر ۱۹۹۱.
(۲۱) محمد عبداللّه، جامو و کشمیر: ۱۹۵۰ ـ ۱۹۴۷، ترجمة حسین فرشید، تهران ۱۳۲۹ ش.
(۲۲) ابوالفضل بن مبارک علاّ می، اکبرنامه، چاپ آغا احمدعلی، کلکته ۱۸۷۷ـ۱۸۸۶.
(۲۳) زیبا فرزین نیا، پاکستان، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۶ ش.
(۲۴) محمدصالح کنبو، عمل صالح، الموسوم به شاه جهان نامه، ترتیب و تحشیة غلام یزدانی، چاپ وحید قریشی، لاهور ۱۹۶۷ـ۱۹۷۲.
(۲۵) گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمة عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ ش.
عثمان بن محمد منهاج سراج، طبقات ناصری، چاپ عبدالحی حبیبی، کابل ۱۳۴۲ـ
(۲۶) ۱۳۴۳ ش.
(۲۷) علی محمد نقوی، تشیع در کشمیر: مطالعة شرائط فرهنگی سرینگر، له، لداخ و کرگیل، (دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بی تا) (منتشر نشده).
(۲۸) M J Akbar, Kashmir: behind the valve , New Delhi ۲۰۰۲.
(۲۹) EI ۲ , suppl fascs ۳-۴, Leiden ۱۹۸۱, sv "Djammu ¦" (by P Jackson) .
(۳۰) Eugene Fodor, Fodor , s India ۱۹۷۰ , ed Eugene Fodor and William Curtis, (London) ۱۹۶۹.
Gilgit
(۳۱) agency and Jammu & Kashmir (map (, scale ۱:۱ , ۰۰۰ , ۰۰۰, Ra ¦walpindi ۱۹۹۵.
(۳۲) Kashmir: constitutional history and documents , New Delhi ۱۹۷۱.
(۳۳) Kashmir problem: challenge and response , ed Tarik Jan and Ghulam Sarwar, Islamabad ۱۹۹۱.
(۳۴) Alastair Lamb, Kashmir:a disputed legacy, ۱۸۴۶-۱۹۹۰, Karachi ۱۹۹۳.
(۳۵) Majid Husain, Geography of Jammu & Kashmir state , New Delhi ۱۹۸۷.
(۳۶) Victoria Schofield, Kashmir in the crossfire , London ۱۹۹۶.
(۳۷) States atlas of India , ed S Muthiah and P Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, ۱۹۹۰.
(۳۸) The Statesman , s yearbook , ed Barry Turner, NewYork ۲۰۰۳.
(۳۹) The Times atlas of the world , London: Times Books, ۱۹۹۲.
World gazetteer , ۲۲ May ۲۰۰۵) On line (Available:http://www world-gazetteer com/wgphp x) ۲۴ May ۲۰۰۵)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامو و کشمیر»، شماره ۴۴۰۶.
