• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جامع الدروس العربية (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«جامع الدروس العربیة»، از آثار بسیار سودمند استاد صاحب‌نظر و شاعر بزرگ، مرحوم شیخ مصطفی غلایینی (درگذشته ۱۳۶۴ ق) است.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی اجمالی‌
۲ - ساختار
۳ - گزارش محتوا
       ۳.۱ - بیان چند نکته
              ۳.۱.۱ - اول
              ۳.۱.۲ - دوم
              ۳.۱.۳ - سوم
              ۳.۱.۴ - چهارم
              ۳.۱.۵ - پنجم
              ۳.۱.۶ - ششم
              ۳.۱.۷ - هفتم
              ۳.۱.۸ - هشتم
              ۳.۱.۹ - نهم
              ۳.۱.۱۰ - دهم
              ۳.۱.۱۱ - یازدهم
              ۳.۱.۱۲ - دوازدهم
              ۳.۱.۱۳ - سیزدهم
              ۳.۱.۱۴ - یازدهم
۴ - پانویس
۵ - منبع


«جامع الدروس العربیة»، از آثار بسیار سودمند استاد صاحب‌نظر و شاعر بزرگ، مرحوم شیخ مصطفی غلایینی (درگذشته ۱۳۶۴ ق) است که در سه جزء و در یک مجلد برای آموزش ادبیات عربی به‌صورتی روشمند و منظم منتشر شده است. این اثر، یک دوره کامل صرف و نحو زبان عربی را با سبکی جدید و دلپذیر برای استادان و پژوهشگران دوره عالی با بیانی شیوا توضیح داده است. هرچند همه علاقه‌مندان به زبان عربی، مخاطب کتاب حاضر نیستند، ولی چنان منظم و رسا نوشته شده که همگان می‌توانند از غالب مباحث آن استفاده کنند.


این اثر، از یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه تشکیل شده است. باب‌های دوازده‌گانه عبارت است از: ۱. فعل و اقسامش؛ ۲. اسم و اقسامش؛ ۳. تصریف افعال؛ ۴. تصریف اسماء؛ ۵. تصریف مشترک بین افعال و اسماء؛ ۶. مباحث اعرابی فعل؛ ۷. مباحث اعرابی اسم؛ ۸. اسماء مرفوع؛ ۹. اسماء منصوب؛ ۱۰. اسماء مجرور؛ ۱۱. توابع و اعرابش؛ ۱۲ حروف معانی. خاتمه هم از مباحث اعرابی متفرقه تشکیل شده است.




۳.۱ - بیان چند نکته

در مورد روش و محتوای اثر حاضر چند نکته گفتنی است:

۳.۱.۱ - اول

نویسنده، زمانی که احساس نیاز کرد که کتاب‌هایی آموزشی و منظم و روشن برای تعلیم زبان عربی و به جهت کمک به معلمان پدید آورد، نخست کتاب «الدروس العربیة» را در چهار جلد برای نوآموزان زبان عربی تألیف و تنظیم کرد و بعد از آن همان کتاب را در سه جلد برای دوره متوسط آماده ساخت. این کتاب‌ها مورد استقبال فراوان قرار گرفتند و استادان ادبیات عربی، آن را پسندیدند و در مجامع علمی، بسیار رواج یافتند و در نتیجه بارها و بارها چاپ شدند و آنگاه نویسنده، کتاب «جامع الدروس العربیة» را برای استادان و پژوهندگان دوره عالی صرف و نحو عربی نوشت. «جامع الدروس العربیة»، در سه جزء، شامل همه قواعدی است که یک ادیب به آن نیاز دارد و برای تدریس زبان عربی در دوره عالی، کفایت می‌کند.
[۱] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۷، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۲ - دوم

مؤلف در چند مورد تصریح و تکرار کرده که تألیف اجزای سه‌گانه این کتاب در سال ۱۳۳۰ ق، برابر با ۱۹۱۲ م، در بیروت ـ که زادگاه و پرورشگاهش بوده ـانجام شده است.
[۲] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۸، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۳] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۱۷۳، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۴] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۴۰۹، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۳ - سوم

نویسنده در مقدمه تأکید کرده است که مردمان عرب‌زبان چون با مردمان عجم معاشرت کردند، ترسیدند که نکند عربیت آنان فراموش و با بیگانگان آمیخته شود، پس معجم‌ها و قاموس‌ها پرداختند و اصولی ساختند. این اصول، «علوم عربیت» نامیده می‌شود که باعث مصونیت زبان از اشتباه و لغزش می‌شود و عبارت از سیزده علم است: ۱. صرف؛ ۲. اعراب؛ ۳. رسم؛ ۴. معانی؛ ۵. بیان؛ ۶. بدیع؛ ۷. عروض؛ ۸. قوافی؛ ۹. قرض الشعر؛ ۱۰. انشاء؛ ۱۱. خطابه؛ ۱۲. تاریخ ادبیات؛ ۱۳. متن اللغة. او ابراز عقیده کرده است که علم صرف و اعراب ـ که تعبیر« نحو» جامع آن دو است ـ از مهم‌ترین این علوم است. نویسنده در پاورقی، یادآور شده است که منظور از علم رسم، عبارت است از آشنایی با اصول نگارش کلمات.
[۵] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۹، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۴ - چهارم

نویسنده در خاتمه، درباره چند بحث توضیح داده است: عامل، معمول، عمل، عمل مصدر، عمل اسم مصدر، عمل صفاتی که شبیه فعل هستند، مانند اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه و اسم تفضیل و جمله‌هایی که محلی از اعراب ندارند.
[۶] جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۶۰۸ ـ ۵۹۶، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۵ - پنجم

این نوشته از نظر آموزش زبان عربی، از آثار بسیار جالب و استثنایی زمانه ماست و همان‌طور که استاد المنجی بوسنینه، به‌روشنی نوشته، همانند هم‌ردیفش «النحو الوافی»، نوشته استاد دکتر عباس حسن، در دوران معاصر، سنجیده، رسا و روشمند سامان یافته است.
[۷] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۹۹، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۶ - ششم

به دلیل روشمندی کتاب «جامع الدروس العربیة» و اتقان مطالبش و شیوایی عبارات آن، برخی از استادان حوزه‌های علمیه و نیز برخی از نویسندگان و ادیبان معاصر، سال‌ها قبل، پیشنهاد داده‌اند که کتاب‌های قدیمی و مشکل مانند «البهجة المرضیة»،« مغنی اللبیب» و... از چرخه تدریس خارج شود و این کتاب، به‌عنوان متن آموزشی در حوزه‌های علمیه مورد توجه و شرح و تدریس و... قرار گیرد.

۳.۱.۷ - هفتم

در پایان کتاب حاضر، فهرست شواهد شعری به‌کاررفته در آن ذکر شده است.
[۸] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۳۳ ـ ۶۱۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
این فهرست را استاد محمد حورانی فراهم آورده و در مطلبی که در تاریخ ۱۳۸۲ ق، در سوریه نوشته، یادآور شده است که این فهرست را برای مدد به دانش‌جویان زبان و ادبیات عربی و صرفه‌جویی در وقت آنان تنظیم و به روح شیخ استادان زبان عربی در عصر حاضر؛ یعنی شیخ مصطفی غلایینی تقدیم کرده است. جناب حورانی در راهنمای این فهرست تأکید کرده است که متخصصان و حاذقان در علم عروض می‌دانند که اشعار بر اساس حروف رَوی تنظیم شده‌اند، ولی مبتدیان گاه گمراه می‌شوند و راه به مقصود نمی‌برند.
[۹] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۱۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۸ - هشتم

نویسنده گاه خلاصه برخی از مباحث نحوی را که قبلاً توضیح داده نیز ذکر کرده است.
[۱۰] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۹ - نهم

نویسنده در پاورقی‌های خودش گاه اصطلاحی را معنا کرده
[۱۱] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۹، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
و یا معنای لغات را آورده؛
[۱۲] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۱۳] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۱۴] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۱۵] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
گاهی نحوه اعلال و چگونگی تغییرات صرفی را بیان کرده
[۱۶] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۱۷] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۱۸] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
و گاه اعراب کلمات یا جملات را معین کرده؛
[۱۹] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۰] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
گاه نام سوره و شماره آیه را آورده
[۲۱] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
و گاه أعلام جغرافیایی یا تاریخی را شرح داده
[۲۲] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
و گاه با اشاره به اختلافات اندیشمندان صرفی و نحوی، نظر خودش را بیان کرده و آن را بر سایر نظرها ترجیح داده و بر این مطلب استدلال ادبی هم کرده است.
[۲۳] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۷، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.


۳.۱.۱۰ - دهم

هرچند اثر حاضر سودمند و روشمند است و بلکه از مفیدترین آثار آموزشی برای فراگیری زبان عربی بشمار می‌رود و لکن از جدول و نمودار و... در آن استفاده‌ای نشده است.

۳.۱.۱۱ - یازدهم

یکی از اشکالات این کتاب، آن است که فهرست و مشخصات منابع مورد استفاده ذکر نشده و به ذکر فهرست مطالب و فهرست شواهد شعری بسنده شده است.

۳.۱.۱۲ - دوازدهم

نویسنده در اثر حاضر، افزون بر ارجاع و استناد به شواهد شعری، در موارد متعددی به آیات قرآن کریم نیز استناد کرده است؛
[۲۴] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۵] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۹۶، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۶] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۰۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۷] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۰، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۸] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۲۹] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۸۹، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۳۰] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
[۳۱] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۹۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
همین نکته بر ارزش روشی و اعتبار معنوی کتاب حاضر افزوده است.

۳.۱.۱۳ - سیزدهم

امتیاز دیگر کتاب حاضر عبارت از این نکته است که بعد از سال‌ها تدریس و بعد از نگارش چند کتاب آموزشی و با بهره‌گیری از تجربه‌های گوناگون و با استفاده از نقد و نظر استادان و پرسش‌های دانش‌جویان نوشته شده است و به همین جهت بعد از گذشت یک قرن از تألیف آن، هنوز هم به گواهی استادان و کارشناسان، روشمندی، طراوت و غنای مباحث آن دلکش و ستودنی است.

۳.۱.۱۱ - یازدهم

جالب است که نویسنده، کتابش را با این جمله به پایان برده است: «إذا نهضت الأمّة بلغت من المجد الغایة و أدرکت من السؤدد النهایة»؛ «اگر مردمان به‌پا خیزند، به غایت عظمت می‌رسند و درجه پایانی سروری را می‌یابند.
[۳۲] موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۰۸، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
این کلام، از سویی امیدبخش است و از سوی دیگر شرط لازم برای پیشرفت را مبارزه و ایستادگی همه مردم می‌داند و از دیگرسو با روش حسن ختام، سخن از غایت و نهایت به میان آورده و مقصودش را خاتمه داده است.


۱. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۷، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۸، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۳. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۱۷۳، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۴. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۴۰۹، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۵. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۹، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۶. جامع الدروس العربیة، الشیخ مصطفی الغلایینی، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدین، ص۶۰۸ ـ ۵۹۶، دارالکوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۷. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۹۹، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۸. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۳۳ ـ ۶۱۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۹. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۱۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۰. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۱. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۹، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۲. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۳. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۴. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۵. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵۲، پاورقی ۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۶. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۷. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۸. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۱۹. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۰. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۳، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۱. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۲، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۲. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۵، پاورقی ۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۳. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۷، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۴. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۵. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۹۶، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۶. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۰۴، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۷. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۰، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۸. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۱۱۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۲۹. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۸۹، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۳۰. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۳۵، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۳۱. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۲۹۱، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.
۳۲. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجی بوسنینه، ج۶، ص۶۰۸، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی ۱۴۲۵ ق.



نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.




جعبه ابزار