تهلیل (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تهلیل، گفتن لااله الاّ اللّه، و مهمترین
شعار توحیدی است. این ذکر در
قرآن کریم و
احادیث پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
اهل بیت ایشان فراوان است. بر پایه احادیث، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس
دین، برترین
عبادت، بهای
بهشت، برترین کلمات نزد
خداوند، شکننده کمر
شیطان و کلید
آسمان است. تهلیل یکی از اساسی‌ترین اذکار
دین اسلام می‌باشد که در
نماز،
حج و اکثر دعاهای مذهبی آمده است.
«تهلیل» از ریشه «ه ـ ل ـ ل»، به معنای بالا بردن صدا
در اصطلاح به گفتن «لا اله الاّ الله» اطلاق می‌شود.
به کار بردن این ریشه برای این معنا، از آن‌رو است که فرد هنگام گفتن لا اله الاّ الله، صدای خود را بلند می‌کند.
برخی لغت‌شناسان تهلیل را برگرفته از حروف «لا اله الا الله» می‌دانند.
گاه الفاظی مانند هَیلَله،
اهلال و تهلل
هم در این معنا به کار می‌رود.
عبارت «لا اله الاّ الله» دو بار در قرآن کریم به کار رفته
سوره صافات آیه ۳۵
؛
سوره محمد آیه ۱۹
و به صورت‌های مشابه، مانند «لا اله الاّ انا» و «لا اله الاّ انت» و به ویژه «لا اله الا هو» بیش از سی بار در قرآن آمده است. البته مفاد تهلیل، یعنی اقرار به یگانگی
معبود و نفی هر‌گونه
شریک برای او
با تعابیر گوناگون در قرآن یاد شده است. مثلا بر اساس آیه ۲۶
سوره حج نخستین آموزه خداوند به
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) پس از راهنمایی او به مکان
کعبه، نفی
شرک به شمار رفته است: «وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ اَنْ لا تُشْرِکْ بی‌شَیْئاً».
بر پایه احادیث، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس دین،
برترین عبادت،
بهای بهشت،
برترین کلمات نزد خداوند،
شکننده کمر شیطان
و کلید آسمان
است.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آن را برترین سخن خود و پیامبران پیش از خویش یاد کرده است.
ایشان در آغاز
رسالت، مردم را با خطاب «قولوا «لا اله الا الله» تُفلحوا» به
اسلام فرامی‌خواند
و در ادامه نیز با سفارش کردن
مسلمانان به بسیار گفتن این
ذکر، به تجدید اسلام دعوت می‌کرد.
بر پایه
حدیث قدسی سلسلة الذهب که
امام رضا (علیه‌السلام) آن را با واسطه پدرانش از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آورده، خداوند «لا اله الاّ الله» را دژ استوار خود دانسته که ورود در آن، مایه امان از
عذاب می‌شود.
در روایات برای ترتب این آثار، شرط‌هایی چون
اخلاص، پرهیز از
گناهان و نیز پذیرش
ولایت امامان تعیین شده است.
با وجود این، گوینده «لا اله الا الله» و گواهی دهنده به آن، هر چند
منافق باشد، از دیدگاه فقهی در زمره اهل توحید قرار می‌گیرد و
خون و
جان و
مال او در امان خواهد بود.
گفتن «لا اله الا الله» به عنوان جزئی از
تشهد و تسبیحات چهار‌گانه در نماز،
واجب به شمار می‌رود.
بر پایه روایات متعدد، تهلیل در همه حالات
از جمله در هر
صبح و
شام همراه با ذکرهای دیگر
مستحب است؛ اما در برخی موارد، بر آن تاکید ویژه شده است، از جمله: پس از گزاردن نمازهای واجب،
در حال
روزه،
ماه رمضان،
بر فراز بلندی در
سفر،
در
تلقین محتضر و هنگام زیارت
معصومان (علیهم‌السلام) .
همچنین تهلیل از ذکرهای
اذان و
اقامه و نیز از اذکار زیارت اهل قبور
است.
بر پایه روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هر تهلیل حج‌گزار سبب دریافت بشارت خداوند است.
در حدیثی از
امام علی (علیه‌السلام) از جمله حکمت‌های تشریع حج، گفتن «لا اله الا الله» پیرامون
کعبه به شمار رفته است.
به گزارش منابع روایی و تاریخی،
انبیای خداوند و امامان معصوم (علیهم‌السلام) همواره مفاد این ذکر، یعنی نفی شریک برای خداوند، را از آغاز مناسک خود با جمله «لا شریک لک» تاکید کرده‌اند.
به تصریح برخی، هیچ یک از مناسک حج، از تهلیل و
تکبیر جدا نیست.
بر پایه روایات،
حضرت آدم (علیه‌السلام) هنگامی که از
کوه صفا به
حجرالاسود نگریست، تهلیل بر زبان راند.
جبرئیل هنگام آموزش آداب حج به
حضرت ابراهیم و
اسماعیل (علیه‌السلام)، در آغاز ورود به
مسجدالحرام، به حجرالاسود روی کرد و تکبیر و تهلیل گفت و پس از او آن دو نیز تکبیر و تهلیل گفتند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز پس از ورود به مسجدالحرام، در برابر حجرالاسود همین کار را انجام داد.
نیز ایشان درون کعبه تکبیر و تهلیل را تکرار کرد.
بر فراز صفا نیز این ذکر را بر زبان جاری نمود.
همچنین در
مشعر الحرام رو به
قبله ایستاد و تهلیل گفت.
مسلمانان در شب
فتح مکه تا صبح تکبیر و تهلیل گفتند
و در بازگشت از
مکه هم چنین کردند.
امام رضا (علیه‌السلام) نیز هنگام وداع با کعبه، رو به آن ایستاد و دعایی همراه تهلیل خواند: «اللهم انی انقلب علی لا اله الا انت.»
با توجه به این گزارش‌ها و نیز دلیل‌های دیگر، فقیهان
شیعیان و
اهل سنت گفتن «لا اله الا الله» را در چندین مورد از مناسک و
موسم حج،
سنت شمرده‌اند؛ از جمله:
تهلیل فراوان در طول سفر حج و به ویژه هنگام برآمدن بر بلندی سفارش شده است. نیز تهلیل از آداب اقامت در مکه است.
در منابع روایی شیعیان و اهل سنت، به گفتن «لا اله الا الله» در دهه نخست
ماه ذی‌حجه بسیار سفارش شده و برای تهلیل در این ایام الفاظی ویژه توصیه گشته است.
از آداب
نماز عید قربان، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام بیرون آمدن برای اقامه نماز است.
بر پایه
فقه حنفی و
مالکی اذکاری مانند تهلیل می‌تواند جایگزین
تلبیه برای
احرام شود.
به تصریح فقیهان امامی
و اهل سنت
به پشتوانه احادیث
مستحب است که احرام‌گزار در حج و
عمره پس از قطع تلبیه به گفتن اذکاری چون تهلیل بپردازد.
شماری از
حنفیان به
استحباب تهلیل هنگام دیدن کعبه باور دارند.
به باور فقیهان اهل سنت، اگر
استلام حجرالاسود ممکن نباشد، ایستادن در برابر آن و گفتن «لا اله الا الله» مستحب است.
شماری از فقیهان اهل سنت، تهلیل را نزد
ارکان کعبه مستحب دانسته‌اند.
فقیهان امامی به پشتوانه روایات
برآنند که مستحب است طواف‌کننده پس از انجام دادن
طواف و نماز آن، بر فراز کوه صفا رو به حجرالاسود قرار گیرد و پس از
حمد و ثنای خداوند، هفت بار تهلیل گوید و پس از خواندن دعاهای ویژه ۱۰۰ بار دیگر تهلیل را تکرار کند.
فقیهان همه مذاهب اهل سنت نیز گفتن «لا اله الا الله» را در آغاز سعی
یا در میان آن
مستحب دانسته‌اند.
به تصریح شماری از فقیهان امامی، مستحب است انجام دهنده سعی هنگامی که به مروه رسد، تکبیر و تهلیل را هفت بار تکرار کند.
در شماری از منابع روایی نیز بر فراز صفا و
مروه دعایی همراه تهلیل از امامان معصوم (علیهم‌السلام) روایت شده است.
شماری از حنفیان هم تهلیل بر مروه را مستحب دانسته‌اند.
بر پایه روایات متعدد،
یکی از اذکاری که هنگام وقوف در عرفات استحباب بسیار دارد، ذکر تهلیل است.
در شماری از منابع، تهلیل از آداب دعای
روز عرفه نیز شمرده شده است.
فقیهان اهل سنت نیز تهلیل را از سنن
وقوف در عرفات شمرده‌اند
و برآنند که
خطبه امیر الحاج در این روز باید همراه تهلیل باشد.
در
فقه امامی و اهل سنت
یکی از ذکرهای سفارش شده در مسیر
عرفات به
مزدلفه، «لا اله الا الله» است.
به تصریح بسیاری از مفسران، از مصداق‌های آشکار ذکر خدا در
مشعر الحرام که مسلمانان در آیه ۱۹۸
سوره بقره بدان امر شده‌اند، تهلیل است.
از این رو، بر پایه منابع فقهی امامیان
و اهل سنت
تهلیل هنگام وقوف در
مزدلفه مستحب است.
در پاره‌ای منابع فقهی امامیان و اهل سنت، تهلیل هنگام عزیمت از مشعر به
منا مستحب شمرده شده است.
فقیهان امامی
و اهل سنت بر آنند که گفتن تکبیر هنگام پرتاب هر
سنگ در
رمی جمرات مستحب است؛ ولی به باور
حنفیان، ذکر تهلیل نیز به جای تکبیر کافی است.
به باور برخی از اهل سنت، گفتن «لا اله الا الله» پس از رمی هر یک از
جمرات نیز استحباب دارد.
برخی این تهلیل را تنها پس از رمی جمره اول و دوم مستحب دانسته‌اند.
فقیهان امامی بر پایه روایات، ۱۰۰ بار تهلیل در
مسجد خیف را مستحب دانسته‌اند.
روایات این تکرار تهلیل را با زنده کردن یک شخص برابر خوانده‌اند. اندکی از اهل سنت هم ذکر تهلیل را از آداب اقامت در
منا شمرده‌اند.
به تصریح شماری از فقیهان، تکرار تهلیل هنگام بازگشت حج‌گزار از منا به
مکه مستحب است.
بر پایه آیه ۲۰۳سوره بقره
که به ذکر خدا در
ایام معدودات فرمان داده و نیز بر اساس دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای فراوان گفتن اذکاری چون تکبیر و تهلیل در
ایام تشریق،
شماری از فقیهان به استحباب تهلیل در این ایام تصریح کرده‌اند.
به تصریح شماری از فقیهان امامی، از آداب وداع با
کعبه، تاکید بر یگانگی
خدا و نفی
الوهیت از غیر او است.
برخی از اهل سنت نیز هنگام بازگشت حج‌گزار به سوی شهر خود، دعایی همراه تهلیل آورده‌اند.
۱. احکام القرآن: ابن عربی (م۵۴۳ق)، به کوشش محمد عطا، لبنان، دار الفکر.
۲. الاختیار لتعلیل المختار: عبدالله بن محمود موصلی (م۶۸۳ق)، به کوشش عبدالمطلب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق.
۳. الاذکار النوویه: نووی (م۶۷۶ق)، بیروت، دار الفکر.
۴. اقبال الاعمال: ابن طاوس (م۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
۵. امتاع الاسماع: مقریزی (م۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۶. بحار الانوار: مجلسی (م۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۷. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۸. بدائع الصنائع: علاء الدین کاسانی (م۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
۹. بصائر ذوی التمییز: فیروزآبادی (م۸۱۷ق)، محمد علی، قاهره، المجلس الاعلی، ۱۴۱۲ق.
۱۰. البنایة لشرح الهدایه: محمود عینی (م۸۵۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
۱۱. تاج العروس: زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۲. التاج و الاکلیل لمختصر خلیل: محمد بن یوسف مالکی (م۸۹۷ق)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۱۳. تاریخ جرجان: حمزة بن یوسف سهمی (م۴۲۷ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
۱۴. تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۵. تحفة الفقهاء: علاء الدین سمرقندی (م۵۳۵ق./۵۳۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۱۶. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
۱۷. تفسیر القمی: قمی (م۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۱۸. تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): بیضاوی (م۶۸۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
۱۹. تفسیر فرات الکوفی: فرات کوفی (م۳۰۷ق)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
۲۰. التمهید: ابن عبدالبر (م۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
۲۱. التوحید: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.
۲۲. تهذیب الاحکام: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۲۳. تهذیب اللغه: ازهری (م۳۷۰ق)، به کوشش محمد عوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۲۰۰۱م.
۲۴. الثمر الدانی: آبی ازهری (م۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
۲۵. ثواب الاعمال: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، الرضی، ۱۳۶۸ش.
۲۶. جواهر الکلام: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۷. الجوهرة النیره: ابوبکر بن علی زبیدی (م۸۰۰ق)، المطبعة الخیریه، ۱۳۲۲ق.
۲۸. حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۲۹. الحاشیة علی مدارک الاحکام: محمد باقر بهبهانی، قم، آل البیت:، ۱۴۱۹ق.
۳۰. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
۳۱. الخلاف: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
۳۲. الدر المختار: حصکفی (م۱۰۸۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۳۳. الدر المنثور: سیوطی (م۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
۳۴. الدروس الشرعیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۳۵. دعائم الاسلام: نعمان مغربی (م۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۳۶. دلائل النبوه: بیهقی (م۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
۳۷. دلیل الناسک: سید محسن حکیم (م۱۳۹۰ق)، به کوشش طباطبایی، مدرسه دار الحکمه، ۱۳۷۴ش.
۳۸. ریاض المسائل: سید علی طباطبائی (م۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
۳۹. سبل الهدی: محمد بن یوسف صالحی (م۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۴۰. السرائر: ابن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۴۱. السنن الکبری: بیهقی (م۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۲. سنن النسائی: نسائی (م۳۰۳ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق.
۴۳. السیرة النبویة علی ضوء القران و السنه: محمد بن ابوشهبه (م۱۴۰۳ق)، دمشق، دار القلم، ۱۴۲۷ق.
۴۴. السیرة النبویه: ابن کثیر (م۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق.
۴۵. شرح اصول کافی: محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ق)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
۴۶. الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
۴۷. شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
۴۸. شعب الایمان: بیهقی (م۴۵۸ق)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۴۹. الشمائل الشریفه: سیوطی (م۹۱۱ق)، به کوشش حسن بن عبید، طائر العلم.
۵۰. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۵۱. صحیح مسلم بشرح النووی: نووی (م۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
۵۲. صحیح مسلم: مسلم (م۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
۵۳. عدة الداعی: ابن فهد حلی (م۸۴۱ق)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامیه.
۵۴. علل الشرائع: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۵۵. غنیة النزوع: ابن زهرة حلبی (م۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۷ق.
۵۶. الفتاوی الهندیه: نظام الدین و گروهی از علما، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
۵۷. فتح الباری: ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
۵۸. فتح الوهاب: زکریا بن محمد انصاری (م۹۳۶ق)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۵۹. الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة زحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
۶۰. فقه الرضا: علی بن بابویه (م۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۶ق.
۶۱. الفواکه الدوانی علی رسالة ابن ابی‌زید قیروانی: احمد بن غنیم النفراوی (م۱۱۲۶ق)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه.
۶۲. کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م۱۲۲۷ق)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۶۳. الکافی: الکلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۶۴. کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
۶۵. کشاف القناع: منصور بهوتی (م۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۶۶. الکشاف: زمخشری (م۵۳۸ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
۶۷. کشف اللثام: فاضل هندی (م۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۶۸. کلمة التقوی (فتاوی): محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
۶۹. کمال الدین: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق.
۷۰. کنز العمال: متقی هندی (م۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
۷۱. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۷۲. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
۷۳. المبسوط: سرخسی (م۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۴. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبیلی (م۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۷۵. المجموع شرح المهذب: نووی (م۶۷۶ق)، دار الفکر.
۷۶. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی موسوی عاملی (م۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
۷۷. المزار الکبیر: محمد بن مشهدی (م۶۱۰ق)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
۷۸. مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل جواد کاظمی (م۱۰۶۵ق)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
۷۹. المستدرک علی الصحیحین: حاکم نیشابوری (م۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۸۰. مسند احمد: احمد بن حنبل (م۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
۸۱. مصباح الزائر: ابن طاوس (م۶۶۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۷ق.
۸۲. مصباح المتهجد: طوسی (م۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
۸۳. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی: محمد تقی آملی، تهران، ناشر: مؤلف، ۱۳۸۰ش.
۸۴. المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
۸۵. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
۸۶. المغنی: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۸۷. مفردات: راغب (م۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۸۸. المقنع: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۵ق.
۸۹. المقنعه: مفید (م۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
۹۰. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۹۱. مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
۹۲. منتهی المطلب: علامه حلی (م۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
۹۳. مواهب الجلیل: حطاب رعینی (م۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۹۴. المهذب: قاضی ابن براج (م۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۹۵. نجاة العباد: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش رضوی و دیگران، ۱۳۱۸ق.
۹۶. النوادر: احمد بن محمد بن عیسی اشعری (م. قرن۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۸ق.
۹۷. نور الثقلین: عروسی حویزی (م۱۱۱۲ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
۹۸. نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
۹۹. نیل الاوطار: شوکانی (م۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
۱۰۰. وسائل الشیعه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.
۱۰۱. هدایة الامة الی احکام الائمه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
۱۰۲. الهدایه: صدوق (م۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۸ق.
حمیدرضا خراسانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تهلیل»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۲۱.
