تقی‌الدین محمد شوشتری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَقیُّ‌الدّینِ محمد شوشْتَری، (زنده در ۱۰۳۵ق/۱۶۲۶م)، ادیب، مترجم و شاعر ایرانی در دربار اکبرشاه (حک ۹۶۳-۱۰۱۴ق/ ۱۵۵۶-۱۶۰۵م) و فرزند او، جهانگیر (۱۰۱۴-۱۰۳۷ق/۱۶۰۵-۱۶۲۸م) بود.
تقی‌الدین در ارجان به دنیا آمد. نام وی در منابع گوناگون، به صورت‌های مختلف ضبط شده است، از جمله: ملاتقی‌الدین شستری، تقی شوشتری، تقیای شوشتری، تقیا مورخ خانی شوشتری و غیوری شوشتری
«غیوری» تخلص شعری اوست
تقی‌الدین از ارجان، راهی
شیراز شد. این مهاجرت، محتملاً در دورۀ جوانـی او صورت گـرفته است. وی در این شهر، از محضر
میرزاجان شیرازی (د ۹۹۴ق) و تقـی‌الدین محمد مشهور به «نسّابه» (د ۱۰۱۶ق)، بهره‌ها اندوخت، به مباحثه و مناظرۀ علمـی مشغول شد و سرانجـام، به مقام «مولویت» رسید.
اوحدی تصریح می‌کند که او را در ۹۹۶ق/۱۵۸۸م، در
شیراز دیده است.
تقی‌الدین شوشتری در زمان اکبرشاه، از
شیراز راهی
هند شد. نخست به دستگاه عبدالرحیم‌خان خانان (د ۱۰۳۲ق/۱۶۲۳م) پیوست و تحت حمایت او، دو اثرِ
آداب العرب و
الفرس از
ابوعلی مسکویه و
سراج الملوک از
ابوبکر طرطوسی را از
عربی به
فارسی ترجمه کرد
سپس به دربار اکبرشاه راه یافت. به گفته
بدائونی، وی در ۱۰۰۴ق، در دربار اکبرشاه مشغول به نثر درآوردن
شاهنامه بوده است،
اما ظاهراً موفق به اتمام آن نشد،
ولی بدائونی بر آن است که تقی‌الدین شوشتری در منثور ساختن شاهنامه «قماش را به پلاس و ریسمان را به پنبه» مبدل کرده است
هرچند نظر بدائونی می‌تواند ریشه در حسادت او نسبت به نزدیکان اکبرشاه داشته باشد.
تقی‌الدین شوشتری سپس به دربار جهانگیر راه یافت، این موضوع می‌تواند پس از مرگ اکبر (۱۰۱۴ق) صورت گرفته باشد. او در دربار جهانگیر با کسانی مانند
شکیبی اصفهانی (د ۱۰۲۳ق/ ۱۶۱۴م) که احتمالاً با او در محضر
تقی‌الدین محمد نسّابه، در
شیراز همدرس بود،
همنشین و هم‌بحث شد
او کتاب جاویدان خرد را که در سده‌های پیشین، توسط ابوعلی مسکویه از پهلوی به عربی ترجمه شده بود، به فارسی برگرداند
و سپس آن را به جهانگیر اهدا کرد
تقی‌الدین در دربار جهانگیر به مناصب جدیدی دست یافت، از جمله: در ۱۰۱۶ق/۱۶۰۷م، لقب «مورخ خانی» را از پادشاه دریافت کرد
و سرانجام صدارت جهانگیر را برعهده گرفت.
عبدالباقی نهاوندی وی را در ۱۰۲۴ق در منصب صدارت دیده است.
هرچند برخی از رفتارهای نسنجیده تقی‌الدین، موقعیت او را به‌طور مکرر، متزلزل می‌ساخت،
با این همه، تا پایان عمر در دربار جهانگیر به سر برد.
اوحدی
مرگ او را در ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م می‌داند، ولی با توجه به این‌که ترجمه جاویدان خرد در میانه سال‌های ۱۰۳۱ تا ۱۰۳۵ق صورت گرفته است
می‌توان نتیجه گرفت که در این سال‌ها زنده بوده است، به هر تقدیر تقی‌الدین شوشتری در اجمیر درگذشت و در مقبره
معین‌الدین چشتی به خاک سپرده شد.
بسیاری از تذکره‌نویسان به مراتب علمی تقی‌الدین شوشتری و حافظه قوی او اشاره کرده‌اند.
او طبع شعر داشت
ولی تنها یک قصیدۀ ۳۵ بیتی در مدح خان خانان، و سروده‌هایی پراکنده از وی باقی‌مانده است.
وی افزون بر ترجمه کتابهای آداب العرب و الفرس، سراج الملوک،
جاویدان خرد و شاهنامه منثور
فردوسی که
آقا بزرگ آن را «نثر شاهنامه» می‌نامد، دو اثر دیگر به نام‌های شرح رباعیات جهانگیر و رساله‌ای در علم هیئت نیز تألیف کرده است،
از این میان، تنها ترجمه جاویدان خرد در دست است.
تقی‌الدین شوشتری در ترجمه جاویدان خرد، بیش از یک نسخه در دست داشته است
او در کار ترجمه کوشیده است تا ضمن رعایت امانت، در برگردان عبارات عربی، دقت‌نظر، سادگی و فصاحت را نیز لحاظ کند،
وی دقت‌نظر را گاه از حد معمول در گذرانیده، و به تفسیر کلمه و یا جمله‌ای عربی در چند سطر و یا چند صفحه مبادرت ورزیده و یا کلمه‌ای را در چند وجه ترجمه کرده است
با این‌همه، در ترجمه ضرب‌المثل‌های عربی توفیق چندانی نیافته، و گاهی دچار «عدم رعایت ترتیب منطقی جمله‌های فارسی» شده است، چنان‌که فهم ضرب‌المثل‌های عربی از ترجمه فارسی آن‌ها آسان‌تر می‌نماید.
از ترجمه جاویدان خرد، دست‌نویس‌های چندی باقی‌مانده است
این اثر در ۱۳۵۵ش در
تهران به چاپ رسید.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) احمد، نظام‌الدین، طبقات اکبری، کلکته، ۱۹۳۵م.
(۳) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم ۵۳۲۴.
(۴) بدائونی، عبدالقادر، منتخب‌التواریخ، به کوشش احمدعلی صاحب، کلکته، ۱۸۶۹م.
(۵) تقی‌الدین شوشتری، محمد، مقدمه ترجمه جاویدان خرد ابوعلی مسکویه، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۶) ثروتیان، بهروز، مولانا تقی‌الدین محمد ارجانی شوشتری، مقدمه بر جاویدان خرد (نک : هم، تقی‌الدین شوشتری).
(۷) رازی امین، احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۸) سرخوش، محمدافضل، کلمات الشعراء، به کوشش صادق علی دلاوری، لاهور، ۱۹۴۲م.
(۹) عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۲م.
(۱۰) علی حسن‌خان، صبح گلشن، کلکته، ۱۲۹۵ق.
(۱۱) گلچین‌معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، ۱۳۶۹ش.
(۱۲) منزوی، خطی.
(۱۳) منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۸۱ش.
(۱۴) نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمدهدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۱م.
(۱۵) واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعرا، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، ۱۳۸۴ش.
(۱۶) .Hadi، N، Dictionary of Indo-Persian Literature، Delhi، ۱۹۹۵
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تقی‌الدین محمد شوشتری»، شماره ۶۰۳۹.
