تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب»، به
زبان عربی، اثر
میرزا محمد قمی مشهدی، از علمای حدیث و
مفسران امامیه در
قرن دوازدهم می‌باشد.
مصنف، در بیان انگیزه خود از نگارش این تفسیر، می‌فرماید: در گذشته حاشیه‌ای بر تفسیر زمخشری و حاشیه‌ای بر حاشیه
شیخ بهایی بر تفسیر «
انوار التنزیل »
بیضاوی نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیری تالیف کنم که هم شامل
اسرار تنزیل باشد و هم شامل
روایات منقول از
ائمه اطهار علیه‌السّلام .
آیة الله معرفت، این تفسیر را
تفسیری جامع، ما حصل تفاسیر مهم
امامیه، شامل روایات
اهل بیت علیه‌السّلام، مشتمل بر مباحث
قرائت،
تنزیل،
اعراب،
لغت و دقایق ادبی در کنار مطالب فلسفی و عرفانی، دربردارنده حسن تعبیر بیضاوی و اسلوب
شیخ طبرسی در «مجمع» و گزیده‌ای از «کشاف» و حواشی
شیخ بهایی، جامع بین
عقل و
نقل و... می‌داند.
آقای
سید محمد علی ایازی، در باره آن می‌نویسد: «تفسیری است که شامل تمام آیات
قرآن می‌باشد، ما حصل مهم‌ترین تفاسیر
امامیه و
اهل سنت است، آمیخته‌ای است بین نقل و عقل و... از منظری دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغی و ادبی و شرح و حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی نیز محسوب می‌گردد.»
کتاب، در ۱۴ جلد تنظیم شده است، با این شرح:
جلد اول، شامل سوره حمد تا آخر آیه ۵۸ البقره؛
جلد دوم، شامل بقیه آیات البقره (از ۵۹ تا آخر)؛
جلد سوم، شامل تمام سوره آل عمران و نساء؛
جلد چهارم، شامل سوره مائده و انعام؛
جلد پنجم، شامل سوره اعراف، انفال و برائت؛
جلد ششم، شامل سوره یونس، هود، یوسف و رعد؛
جلد هفتم، شامل سوره ابراهیم، حجر، نحل و بنی اسرائیل (اسراء)؛
جلد هشتم، شامل سوره کهف، مریم، طه و انبیاء؛
جلد نهم، شامل سوره حج، مؤمنون، نور، فرقان، شعراء و نمل؛
جلد دهم، شامل سوره قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبا و فاطر؛
جلد یازدهم، شامل سوره یس، صافات، ص، زمر، مؤمن (غافر)، سجده (فصلت) و حمعسق (شوری)؛
جلد دوازدهم، شامل سوره زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، محمد، فتح، حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر و الرحمن؛
جلد سیزدهم، شامل سوره واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف، جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن و مزمل؛
جلد چهاردهم، شامل سوره مدثر، قیامت، انسان، مرسلات، نبا، نازعات، عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق، اعلی، غاشیه، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحی، ا لم نشرح، تین، علق، قدر، لم یکن، زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، همزه، فیل، قریش، ماعون، کوثر، کافرون، نصر، تبت، اخلاص، فلق و ناس.
مؤلف، تمام آیات قرآن را به شیوه مزجی شرح می‌دهد و سپس به نقل اخبار می‌پردازد.
به قول برخی از اندیشمندان، مؤلف، روایات منقوله را از تفسیر «
نور الثقلین » برداشت کرده‌اند. تحقیقا ایشان بیش از ۹۰ درصد روایات «نور الثقلین» را با ترتیبی که در آن کتاب آمده، در تفسیر خود آورده‌اند؛ به طور نمونه، از ۱۲۰ حدیث ابتدای تفسیر که شامل
سوره حمد و مقدار کمی از
سوره بقره می‌شود، ایشان فقط ۴ حدیث را نقل نکرده‌اند و ۱۱۶ حدیث دیگر را بدون کم و کاست نقل کرده‌اند و خود ۲۰ حدیث بر آنها افزوده‌اند. احادیث اضافه شده، از
تفسیر قمی،
تفسیر عیاشی،
تفسیر فرات کوفی و تفسیر منسوب به
امام حسن عسکری علیه‌السّلام می‌باشد. بخشی از احادیث اضافه شده، به نحوی نسبت به روایات نقل شده، تکراری محسوب می‌شوند و احتمالا «نور الثقلین»، به همین دلیل آنها را نقل نکرده است.
کتاب دیگری که «کنز الدقائق»، اکثر احادیث آن را نقل می‌نماید، «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة»، تالیف سید
شرف الدین علی حسینی استرآبادی غروی از علمای
قرن دهم هجری قمری، می‌باشد.
«کنز الدقائق»، به سبب در بر داشتن معظم
تفسیر بیضاوی و نقل از تفسیر «
کشاف » و «
مجمع البیان »، به طور طبیعی در کنار روایات
اهل بیت علیه‌السّلام، برخی روایات
اهل سنت را نیز نقل نموده است، اما این احادیث را مصنف با توجه به تفسیر بیضاوی و «مجمع البیان» نقل کرده است و به معنای نقل احادیث اهل سنت از منابع آنها تلقی نمی‌شود.
یکی از برتری‌های تفسیر «
کنز الدقائق » نسبت به «نور الثقلین»، مسند بودن آن یا به تعبیری عدم حذف اسانید است؛ البته از آن جایی که بخش اعظم روایات «
کنز الدقائق » همان روایات «نور الثقلین» است، تفاوتی بین اسانید روایات آن دو نمی‌باشد، ولی در جایی که «کنز الدقائق» مستقیما از تفسیر
فرات کوفی، «
تاویل الآیات الظاهرة »،
تفسیر قمی و
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السّلام، روایت نقل می‌کند، سند را کامل می‌آورد و احتمال دارد مراد بزرگان از عدم حذف اسناد، همین قسمت باشد.
«کنز الدقائق»، علاوه بر نقل روایات، صبغه اجتهادی نیز دارد؛ یعنی در مواجهه با روایات فقط به نقل اکتفا نکرده، بلکه در مباحث مختلف اظهار نظرهای متناسب نموده است.
برخی از اظهار نظرهای ایشان چنین است:
۱. تصریح به جعلی بودن برخی از احادیث؛ به عنوان نمونه در جلد ۱، صفحه ۸۸
، در آخرین فرازهای تفسیر
سوره حمد، بحث «
آمین »، در باره نقل احادیث از
پیامبر -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -و
حضرت علی -علیه‌السّلام -، می‌نویسد: «و احادیثنا الصحیحة تدل علی وضع تلک الاخبار»؛
۲. تصریح به
تقیه‌ای بودن برخی از روایات؛ به عنوان نمونه در جلد۱، صفحه ۲۲۲،
ذیل
آیه ۲۵
سوره صاد ، می‌نویسد: «و الروایة التی رواها علی بن ابراهیم، واردة مورد التقیة»؛
۳. توجیه برخی از روایات؛
۴. شرح بعضی از فقرات برخی از احادیث؛
۵. جمع بین برخی از روایات متعارض با شیوه‌های مختلف؛
۶. ثصریح به
اسرائیلی بودن برخی از روایات.
چون اکثر مطالب تفسیری «
کنز الدقائق » از
تفسیر بیضاوی است، غالب بحث‌های ادبی و نقل اقوال ادبا، مباحث
علوم قرآنی ابتدای سوره‌ها (مانند تعداد آیات و
مکی و
مدنی بودن آنها)، بحث‌های کلامی و نقل اقوال
اشعریه،
خوارج،
معتزله، حتی بخشی از «اقول» ها از تفسیر بیضاوی است و گاهی نیز از تفسیر «
کشاف » و «
مجمع البیان » با ذکر و یا بی ذکر نام آنها؛ البته این، بدان معنا نیست که در این گونه مباحث، مطلبی را اضافه یا کم نمی‌کند، چون وی، گاهی اوقات نظرات بیضاوی را نمی‌پذیرد و یا خود، بسط بیشتری می‌دهد، مانند بحث تخصصی- ادبی راجع به ضمیر فصل، در جلد ۱، ص۱۳۴- ۱۳۵
، ذیل آیه ۵، سوره بقره
که تفصیل مطلب از خود اوست.
این کتاب، در پاره‌ای از مباحث عقلی و عرفانی و تاویلات عقلی قریبه و بعیده، تحت تاثیر
تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی است.
کتاب، گوشه چشمی نیز به عقاید
صوفیه دارد. گاهی آنها را نقل و نقد می‌نماید؛ مثلا در ج۱، صفحه ۶۶
، در ذیل «اهدنا الصراط المستقیم»، می‌نویسد: «و لا یخفی علیک ان هذا و ما سبق من التاویل و ما سیاتی منه مبنی علی ما ذهب الیه الصوفیة من الاصول الفاسدة و الغرض من نقله الاطلاع علی فساده».
۱. تفسیر آیات الهی با آثار مروی از
اهل بیت - علیه‌السّلام -و تلاش در استخراج روایات تفسیری از بین اخبار و جمع
قرآن و
سنت در
تفسیر ؛
۲. اشتمال بر همه آیات قرآن، بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با هم دیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائت‌های مختلف و بیان نکات بلاغی؛
۳. اجتهادی بودن و مطالب را گاه تجزیه و تحلیل و نقد و تایید نمودن و نظر خود را ابراز کردن؛
۴. اشتمال بر مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی؛
۵. اشتمال بر تاویل؛ به معنای ذکر بطون مختلف و متناسب در بعضی از آیات، مانند تاویل بسیاری از آیات به
اهل بیت - علیه‌السّلام -که با نقل روایات اهل بیت -علیه‌السّلام- صورت گرفته است.
فهرستی از آیات تفسیر شده، در ابتدای هر جلد ارائه گردیده است.
این تفسیر، اخیرا به تحقیق آقای حسین درگاهی، در ۱۴ جلد، به قطع وزیری و جلد گالینگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد، در سال ۱۳۶۶ ش، به زیور طبع آراسته گردید.
چاپ دیگری از این تفسیر، از طرف انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در ۱۵ جلد با قطع وزیری و جلد گالینگور، در سال ۱۴۰۷ ق، مصادف با ۱۳۶۶ ش، با تحقیق مرحوم حاج آغا
مجتبی عراقی و مقدمه
آیة الله معرفت، به بازار کتاب عرضه شده است.
محقق، احادیث را بر مصادر آنها عرضه نموده، تصحیح کرده و با توضیح بعضی لغات مشکل، شرح پاره‌ای احادیث، توضیح برخی مطالب و ذکر مصادر روایات و منابع بعضی اقوال در پاورقی، مراجعه را برای پژوهش گران آسان کرده است. در پایان برخی از مجلدات، فهرستی از مطالب پاورقی به همراه فهرست سوره‌های بحث شده، ارائه گردیده است.
۱. «اعیان الشیعة»، سید محسن امین، نرم افزار نور التراجم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور؛
۲. «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب»، تالیف استاد آیة الله محمد هادی معرفت، نشر الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، دو جلد، چاپ اول، ۱۳۷۷ ش، مشهد مقدس؛
۳. «التفسیر و المفسرون»، تالیف دکتر محمد حسین ذهبی، چاپ دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، ۲ جزء، جزء دوم؛
۴. «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، تالیف شیخ آغا بزرگ طهرانی، چاپ دار الاضواء بیروت، جلد ۱۸؛
۵. «المفسرون حیاتهم و منهجهم»، تالیف سید محمد علی ایازی، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ ش، تهران؛
۶. بینات، فصل نامه مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه‌السّلام، شماره ۲۴، سال ششم، زمستان ۷۸؛
۷. «تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة»، تالیف سید شرف الدین علی الحسینی استرآبادی، تحقیق حسین استاد ولی، چاپ مؤسسه نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سال ۱۴۱۷ ق، چاپ دوم؛
۸. مقدمه و متن کتاب.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
