تاریخ مکه (ابن ضیاء)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف» کتابی به
زبان عربی است که توسط
ابن ضیاء (م
۸۵۰ق) درباره تاریخ
مکه،
مدینه،
مسجدالحرام و آثار تاریخی مربوط به
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نوشته شده است.
بهاء الدین ابوالبقاء محمد بن احمد بن ضیاء محمد در این کتاب که «تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف» نام دارد و بخشی از کتاب
البحر العمیق او است تاریخ محلی مکه و مدینه را به اختصار آورده است. او در مکه زاده شد.
فقه،
اصول،
معانی و بیان،
اصول دین، و دیگر دانش‌ها را نزد پدرش که از دانشمندان حنفی بود و نیز
سراج الدین قارئ الهدایه،
جمال امیوطی،
زین مراغی و
ابن صدیق فراگرفت و از
ابو هریرة بن ذهبی،
هیثمی،
بلقینی،
تنوخی و
ابن ابی‌المجد اجازه نقل حدیث دریافت نمود. نیز از پدرش و برخی فقیهان مانند
شهاب الدین غزی شافعی اجازه افتاء و تدریس گرفت.
مجلس درس او در مسجد الحرام و مدارس مکه برپا بود
و مورخانی سرشناس مانند
سخاوی نزد وی شاگردی کردند.
ابن ضیاء جایگاه اجتماعی و مذهبی برجسته‌ای در مکه داشت. هنگام زندگانی پدرش نایب او در قضاوت مکه بود و بعدها خود،
قاضی القضات شد و نظارت بر
حرم شریف و
امور حسبه را بر عهده گرفت.
مورخان پسین، از جمله
سخاوی و
مقریزی، مقام علمی و اخلاقی او را بسیار ستوده‌اند.
سیوطی وی را فقیه بزرگ
مذهب حنفی در روزگار خود در
حجاز دانسته است.
او در
ذی‌قعده سال
۸۵۴ق در ۶۵ سالگی در مکه درگذشت.
ابن ضیاء در
تفسیر،
حدیث، و معانی و بیان آثاری نگاشته؛ اما بیشتر به فقه پرداخته و آثاری در
فقه حنفی مانند
المشرع فی شرح المجمع از خود بر جای نهاده است.
دغدغه‌های فقهی ابن ضیاء و حساسیتش در برابر آن‌چه
بدعت شمرده، او را به تالیف آثاری همچون
تنزیه المسجد الحرام عن بدع جهلة العوام و نیز کتاب
البحر العمیق فی مناسک المعتمر و الحاج الی البیت العتیق واداشت.
کتاب تاریخ مکه دو فصل آخر کتاب البحر العمیق فی مناسک حج العتیق است که به احتمال، ابن ضیاء آن را با نام تاریخ مکة و المسجد الحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف به کتابی مستقل تبدیل کرده است. نسخه ای از این کتاب که در سال
۸۳۶ق و در زمان زندگانی او کتابت شده، در
کتابخانه ایاصوفیه با شماره ۳۰۹۰ نگهداری می‌شود. این، خود، قرینه‌ای است که اثر حاضر بخش آخر کتاب البحر العمیق است که به دست خود وی سامان یافته است.
ابن ضیاء گاه افزون بر گزارش‌های منابع تاریخی، دیده‌های خود را نیز آورده است. برای نمونه، درباره مساجدی که بر پایه گزارش منابع، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در آن‌ها
نماز گزارده، می‌گوید: «امروزه تنها برخی از این مساجد برای ما شناخته شده‌اند و بیشتر در محله‌ها و قریه‌های انصار جای دارند؛ همچون:
مسجد بنی‌زریق (طایفه‌ای از
خزرج) که نخستین
مسجد در مدینه است که در آن
قرآن خواندند.
وی درباره
مسجد الرایه گزارش می‌کند: «در این زمانه، امیر
قطلبک حسامی (م
۸۰۲ق) از امیران حکومت
ممالیک مصر در روزگار
فرج بن برقوق (حک:
۸۰۱-
۸۰۸ق) آن را بازسازی کرده است
و
مسجد الاجابه و
مسجد البیعه ویران شده‌اند.»
در فصلی که درباره چشمه‌های مکه سخن می‌گوید، از
چشمه بازان نام می‌برد و می‌نویسد: «این
چشمه در دهه اخیر به مکه وصل گشته و در زمانه ما بارها تعمیر شده است.»
در فصل مربوط به تعداد ابواب و اسماء
مسجد الحرام، تعداد ابواب را در آن هنگام ۱۹ عدد ثبت کرده است.
برخی از منابع مهم تاریخی کتاب عبارتند از:
اخبار مکه ارزقی (م
۲۴۸ق)
اخبار مکه از
فاکهی (م.
۲۷۹ق)
الدرة الثمینة فی اخبار المدینه از
ابن نجار(م.
۶۴۳ق)
و
التعریف بما آنست الهجره از
محمد بن احمد مطری (م.
۷۴۱ق)
برخی آثار تاریخ محلی مکه و مدینه مانند
افادة الانام،
تحصیل المرام و
عمارة المسجد النبی از کتاب ابن ضیاء بهره برده‌اند. این کتاب همچون آثار تاریخی پیشین مکه و مدینه مانند اخبار مکه ازرقی، از
اسرائیلیات خالی نیست.
عنوان فصل‌های کتاب برگرفته از کتاب اخبار مکه ارزقی است. عنوان فصل آغازین چنین است: «ذکر آن‌چه کعبه پیش از آفرینش
آسمان‌ها و
زمین بر آن و بر فراز
آب قرار داشت». این کتاب دو باب دارد.
باب اول حاوی ۶۰ فصل
است که گزارش‌های
کعبه را از هنگام
آفرینش زمین تا ظهور اسلام در ۲۶ فصل
و رویدادهای پس از
اسلام را در بیش از ده فصل بازگفته است.
فصل‌های دیگر به موضوعاتی از این دست پرداخته‌اند:
مقام ابراهیم ، مکان‌ها
و ویژگی‌های مسجد الحرام اعم از تعداد ابواب مسجد و نام آن‌ها و مناره‌ها و نیز حدود مسجد الحرام
و فضیلت
چاه زمزم و حدود آن.
باب دوم درباره مدینه است و ۱۰ فصل دارد
که با این فصل آغاز می‌شود: «نخستین ساکنان مدینه و سکونت
یهود در آن و سپس فرود آمدن دو قبیله
اوس و
خزرج». باب دوم با این فصل پایان می‌یابد: «احکام و فضیلت و چگونگی
زیارت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)». فصل اول آگاهی‌هایی فشرده از تاریخ مدینه پیش از اسلام و نخستین اقوام ساکن در آن به دست می‌دهد و فصل دوم به ورود اسلام به مدینه و
هجرت پیامبر می‌پردازد.
موضوعات دیگر فصل‌ها عبارتند از:
فضیلت مدینه ، برخی مکان‌های منسوب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
، درگیری نظامی
مسلمانان با
قبیله بنی‌نظیر و
نبرد احزاب ، مساجدی که پیامبر در آن‌ها نماز گزارده
، ساخت
مسجدالنبی و حدود و تغییرات آن
، وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و برخی اصحابش در مدینه
فصل آخر نیز به احکام فقهی زیارت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و فضیلت و چگونگی آن می‌پردازد.
نویسنده در این فصل، از دیدگاه فقهی، حکم زیارت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را بررسی می‌کند و با بیان روایاتی، فضیلت زیارت
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را اثبات می‌نماید
و
مقام شفاعت را برای او مسلم می‌داند.
این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله به سال
۱۴۱۶ق با تحقیق عادل عبدالحمید العدوی در المکتبة التجاریة مصطفی الباز در شهر مکه و نیز در سال‌های
۱۴۱۸ق و
۱۴۲۴ق با تحقیق علاء ابراهیم و ایمن نصر ازهری با بهره‌گیری از نسخه خطی
کتابخانه مصر در انتشارات دارالکتب العلمیه
بیروت.
۱. البدر الطالع: محمد شوکانی (م ۱۲۵۰ق)، بیروت، دار المعرفه.
۲. نظم العقیان: سیوطی (م ۹۱۱ق)، بیروت، المکتبة العلمیه.
۳. الدر الکمین بذیل العقد الثمین: عمر بن فهد مکی (م ۸۸۵ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار الخضر، ۱۴۲۱ق.
۴. عمارة المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایة العصر المملوکی: محمد هزاع شهری، قاهره، مکتبة القاهره، ۲۰۰۱م.
۵. کشف الظنون: حاجی خلیفه (م ۱۰۶۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.
۶. هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م ۱۳۳۹ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۷. تحصیل المرام: محمد بن احمد صباغ (م ۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق.
۸. افادة الانام: عبدالله بن محمد غازی (م ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
۹. التاریخ و المورخون: محمد حبیب هیله، مکه، موسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
۱۰. الضوء اللامع: شمس الدین سخاوی (م ۹۰۲ق)، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۱۱. تاریخ مکة المشرفه: محمد بن ضیاء (م ۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱۱/۶.
