تاریخ خانی شامل حوادث چهل ساله گیلان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ خانی کتابی تاریخی است که به فارسی توسط علی بن شمس الدین لاهیجی در
سده دهم، مشتمل بر چهل
سال تاریخ گیلان (از ۸۸۰ تا ۹۲۰) تالیف یافته است. از مؤلف کتاب اطلاعی در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان احمدخان گیلانی نوشته است.
تاریخ خانی مشتمل است بر یک مقدمه و سه باب. باب اول در ۴۴ فصل درباره حوادث سالهای ۸۸۰ تا ۹۰۹ است، یعنی اواخر
حکومت سلطان محمد (۸۵۱- ۸۸۳)، فوت او و جانشینی کارکیا میرزاعلی،
جنگ منجیله دشت ، فتح قلعه طارم و حوادث دیگر. باب دوم در شش فصل در باره سلطنت سلطان حسن (۹۱۰- ۹۱۱) و عزل و قتل میرزاعلی و کشته شدن سلطان حسن است. باب سوم شرح سلطنت سلطان خان احمدخان گیلانی است.
سلطان احمدخان بر تالیف این اثر، نظارت مستقیم داشته، زیرا در متن تصحیحاتی انجام داده است. تاریخ خانی در باره تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایی
گیلان ، و ظاهرا دنباله کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان، تالیف ظهیرالدین مرعشی است. تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث ۸۹۴ را دربر دارد. کتاب مرعشی و تاریخ خانی در چهارده
سال تداخل زمانی دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است.
تالیف تاریخ خانی در سال ۹۲۱ ه. ق آغاز شده و در ۹۲۲ به پایان رسیده است.
نثر کتاب پیچیده و مصنوع، و آمیخته با اشعار فارسی و عربی و
آیات قرآن کریم است. اضافه استعاری در این کتاب زیاد به چشم می‌خورد. لغات مغولی مانند «توشمال» و «ایلغار»، ترکیبات گیلکی مانند «عموپسر» و «زن پسر»، واژه‌های عامیانه مانند «اجدها» و اصطلاحات ویژه خود مؤلف-- مانند «من اینست که سوار می‌شوم» به معنای «دارم سوار می‌شوم» -- نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار می‌آید.
تاریخ خانی یکی از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است. بنا به گفته مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینی، این کتاب مطالبی درباره مدت اقامت
شاه اسماعیل صفوی در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگری نیامده است؛ با توجه به هم زمانی تالیف این کتاب با آغاز دوره صفوی، این اطلاعات بسیار مهم است. همچنین کتاب حاوی اطلاعات مفیدی است درباره آداب
جنگ و لشکرکشی و سلاحها، هدایا و پیشکشها، آداب و رسوم مانند نقاره زدن، کشتی گرفتن، مجازات سرکشان و طاغیان، و انواع مالیات با عناوین زنه زر، مرد سوارنه، سره زر و گاوه زر.
در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است، از جمله خبرچی گری و رکاب بندی. اشتباهاتی در ذکر
تاریخ برخی حوادث وجود دارد که احتمالا از جانب کاتب نسخه بوده است.
برخی اعلام اشخاص و مکانها در متن به صورتهای گوناگون ضبط شده است، ازین رو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام الدین، حسام الدین تولم، حسام الدین تولمی، حسام الدین تولم جلال الدین و تولم جلال الدین حسام الدین، و بیه پسیه و بیه پسیان.
شمس الدین لاهیجی در این کتاب درباره رسم و رسومات گیلانیها با
زنان خود بیان می‌دراد که، از دیگر رسمی که سده‌ها بر سر زنان شمالی به ویژه زنان گیلانی سنگینی می‌کرده رسم «زن زر» بوده است. که هرگاه دختری می‌خواست عروسی کند خانواده ی او باید از بابت ازدواج پولی به حاکم می‌دادند. البته در بعضی از مکانها توقع حاکم فراتر از مادیات بود که قلم نوشتن آن شرم می‌کند که این رسم تا زمان سلطان احمدخان (۹۱۲- ۹۴۰) ادامه پیدا می‌کند و در
زمان او این رسم از بین می‌رود.
شمس الدین لاهیجی در انتقام گرفتن بیستون به خاطر کشته شدن اقوام خود، می‌نویسد: «در این اثنا ملک زاده محضه که شوهر و کسان او را ملک بیستون به ناواجب به تیغ سیاست استیصال کرده بود و ملکه را در حباله درآورده و از این جهت شقاوت ملک در دل عورت جای گرفته منتهز فرصت بود و فرجه ی
انتقام می‌جست. شمشیر دولت اعلای خانی که در قضا و مضا بر مفارق اعدا ید بیضا داشت در دست نامحرمی کارگر نبود قضا به حصول این مدعا موافقت کرد و امضای آن در دست حرم ملکت بیستون مقدر گردانید و ملکه محضه در محل خواب به جامه ی خواب فرصت یافت و به شمشیر غدر، دغدغه ی ملک و ملک آخر کرد.
در رابطه با ویژگی‌های ملک بیستون باید گفت که او حتا با زن پدر خود (ملک جهانگیر) که کنیزکی بیش نبود
ازدواج می‌کند، لاهیجی می‌نویسد: «او حتا با زن پدر خود ملک جهانگیر که کنیزکی بیش نبود بر وجه
زنا و مصاحفه به زنی استماع می‌یافت و از او دو فرزند به وجود آمد.»
لاهیجی، در کتاب اشاره‌ای به تغییر مذهب خان احمد اول ندارد، ولی مطلبی آورده است که احتمال داده می‌شود، خان احمد تا سال ۹۱۴ ق/ ۱۵۰۸ م هنوز به آیین زیدی گرایش داشته است، وی می‌نویسد که سلطان احمدکیا در سال ۹۱۴ به زیارت بقعه ابوالحسین مؤید از رهبران بزرگ
زیدیه رفت و امنیت زیارت مزار او را برقرار کرد و «انواع خیرات و صدقات بدان بقعه مبارکه را واجب شمرد.
تاریخ خانی را نخستین بار برنهارد دورن در ۱۲۷۴/ ۱۸۵۷ از روی نسخه خطی نیکولا
خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روی همان نسخه که در انستیتوی کتب آسیایی لنینگراد نگهداری می‌شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات منوچهر ستوده در ۱۳۵۲ ش در
تهران منتشر شده است.
تعلیقات و اضافات و تصحیحاتی در پایان کتاب ذکر شده است.
تصحیح و تحشیه کتاب توسط دکتر منوچهر ستوده انجام گرفته است.
فهرستهای کتاب شامل: نامهای کسان، جایها، نانمهای تیره‌ها، خاندانها می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
