تاریخ اولجایتو (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ اولجایتو»، اثر
فارسی عبدالله بن علی کاشانی، یکی از بزرگ‌ترین منابع تاریخی دوره ایلخانی است که دربردارنده تاریخ چهارده ساله
ایران از ۷۰۴ تا ۷۱۷ ق، بوده و در زمان
سلطان اولجایتو ، یکی از ایلخانان مغول نوشته شده است.
اهمیت کتاب از این نظر است که خواجه رشیدالدین فضل الله، صاحب کتاب معتبر
جامع التواریخ ، تاریخ خود را که مربوط به دوره ایلخانیان بزرگ است، با مرگ غازان خان، برادر بزرگ اولجایتو، به پایان می‌رساند و کاشانی در این تالیف،
تاریخ پس از آن دوره را به رشته تحریر کشیده و از این جهت در واقع جامع التواریخ را تکمیل کرده است.
کتاب دارای یک پیش گفتار و مقدمه از مصحح و یک مقدمه از مؤلف است.
مؤلف، کتاب را در ابتدا به سه قسمت: مقدمه، مقاله و خاتمه تقسیم کرده است و جز در چند مورد، عنوان و سر فصل دیگری در آن وجود ندارد و سر فصل‌هایی که برای وقایع هر
سال ذکر شده، در اصل نسخه نیست و برای سهولت بیشتر، از طرف مصحح و در میان دو قلاب آمده است.
وقایع، به صورت روزشمار و مانند یک
روزنامه نوشته شده و فقط به ذکر آن‌ها اکتفا شده است؛ یعنی توضیح و تشریحی در مورد آن‌ها آورده نشده، به علاوه، سهوها و آشفتگی‌های زیادی در آن دیده می‌شود، به خصوص تاریخ روزها و ماه‌ها، در بعضی موارد آشفته است.
مانند سایر کتب این دوره، این اثر نیز دارای خصوصیات تحریر و سبک آن زمان بوده و دارای اغلاط فراوانی است که از نظر سهولت و روانی متن، تغییراتی در چاپ کتاب داده شده است.
پیش گفتار و مقدمه مصحح، ضمن ارائه شرح حال مختصری از مؤلف، به بیان برخی از خصوصیات کتاب، اشاره به نسخه‌های موجود و روش تصحیح آن اختصاص یافته است.
مقدمه مؤلف، مطالب را در سه مبحث زیر دنبال کرده است:
۱.
نسب سلطان غیاث الدین محمد اولجایتو و خاتون‌هایی که دایه گی او را برعهده داشتند. در این باره آمده است که او، پسر دوم ارغون خان و مادرش اروک خاتون بوده و دایگان او دوازده نفر بودند.
۲. امرای سلطان که بیست و پنج تن بودند، به همراه مختصری از ویژگی‌های برخی از ایشان؛ از جمله: امیر قتلغ شاه نویان، خسروعادل چوپان، پولادچینسانگ و...
نحوه به
حکومت رسیدن سلطان و شیوه حکومت او. چون دولت غازان خان در ۷۰۳ ق با مرگ وی به پایان می‌رسد، اولجایتو بنا به
وصیت وی، عنان حکومت ایران زمین را در اختیار گرفته و به گفته مؤلف، ایام پادشاهی خود را با
عدالت و رعایت حال رعایا، آغاز می‌کند.
مقاله، با ذکر نحوه ولادت اولجایتو آغاز شده است. وی در سال ۶۸۰ ق به دنیا آمده و چون به سنین نوجوانی رسید، آداب هنرها و فرهنگ شاهانه آن زمان، از خطوط مغولی و
فارسی گرفته تا هنرهای رزمی چون تیر و کمان و سوارکاری را آموخته و سرآمد همسالان خویش شد.
نویسنده در ادامه، به بیان وقایع سال ۷۰۴ تا ۷۱۷ پرداخته و فقط حوادثی را ذکر کرده که به نظرش مهم بوده است؛ از آن جمله:
عقد نکاح سلطان با قتلغشاه خاتون در سال ۷۰۴، فرمان به قتل سید تاج الدین در
شوال ۷۰۵ ق و...
این اثر تاریخی، از جهتی با تاریخ‌های زمان خود اختلاف دارد؛ زیرا در حالی که تاریخ «جهانگشای عطاملک جوینی» و تاریخ متکلف و مصنوع «وصاف الحضره»، علاوه بر اهمیت تاریخی، یک نمونه ادبی از این عصر به شمار می‌رود، این کتاب، ساده و عاری از تکلفات ادبی بوده و بیشتر مانند یک روزنامه نگاری و وقایع نویسی است. اگر چه گاهی خالی از بعضی توصیفات ادبی و هنرنمائی‌های قلمی نیست.
احتمال دارد مؤلف، یکی از منشیان و وقایع نگاران دربار ایلخانی بوده که مجموع این وقایع روزانه را که از
مرگ غازن خان شروع و تا وقایع سال‌های اول سلطنت ابوسعید در آن ذکر شده است را به نام تاریخ سلطان اولجایتو، نگاشته و شاید هم از کاتبانی بوده که زیر نظر خواجه رشیدالدین به کار گردآوری و تنظیم قسمتی از تاریخ بزرگ رشیدی مشغول بوده است.
به ذکر کارها و
اخلاق سلطان اولجایتو پرداخته و در ضمن آن به حکایات و لطایفی که مربوط به می‌باشد، اشاره شده است. از جمله، در حکایتی چنین آمده است که روزی سلطان بر بام قلعه
تبریز ایستاده بود که چشمش به صوفی وشی افتاد و گفت: به نظرم او دزد و قاتل باشد. مقربان به کشف این حال شتافته و او را وارسی کردند و با او پوستینی از سمور یافتند و او را آن قدر زدند که به دزدی، خیانت و قتل اقرار کرد. سلطان نیز فرمان داد، چون به زبان خود
اعتراف کرده، واجب القتل بوده و او را
قصاص کردند.
جالب این جاست که مؤلف بعد از بیان این گونه حکایات، این امور را از جمله کرامات سلطان معرفی کرده است.
فهرست مطالب در ابتدا و حواشی و تعلیقات، واژه نامه لغات ترکی و مغولی، فهرست ابیات و مصراع‌های
فارسی و عربی، اعلام، منابع و مآخذی که در تصحیح از آن‌ها استفاده شده، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها به اختلاف نسخ و توضیح برخی کلمات متن اختصاص دارد.
حواشی، تعلیقات، واژه نامه لغات ترکی و بعضی لغات
فارسی و عربی و فهرست اعلام که توسط مهین همبلی، مصحح کتاب، به آن افزوده شده، دارای ارزش بسیار بوده و استفاده از کتاب را سهل‌تر نموده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
