تاریخ المستبصر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ المستبصر، تنها اثر مهم منسوب به ابن
مجاور است که در
تاریخ،
جغرافیا، آداب و رسوم
عربستان جنوبی و غربی نوشته شده است.
آخرین تاریخی که در این کتاب به آن اشاره شده، ذی حجه ۶۲۶ ق است. در بعضی از مآخذ و نوشته‌ها اختلافی در نام این اثر مشاهده می‌شود. اشپرنگر آن را تاریخ المستنصر ذکر می‌کند، درنبورگ نیز ضمن تایید این نظر، آن را اثری می‌داند که مؤلف به المستنصر بالله خلیفه عباسی اهدا کرده است. مایلز نام صحیح کتاب را تاریخ المستبصر می‌نویسد.
تاریخ المستبصر که درباره بلاد
حجاز،
مکه،
یمن و اخبار مربوط به آنها نوشته شده؛ شامل دو قسمت است که در یک جلد تدوین یافته است. مطالب این اثر از مکه آغاز شده و با وصف مختصری از
بحرین پایان یافته است. قسمت زیادی از این کتاب؛ یعنی بیش از یک پنجم آن منحصر به وصف شهر عدن است.
درباره مؤلف کتاب بین محققان اختلاف نظر وجود دارد. برخی با ذکر دلایلی از قبیل این که مؤلف در جایی از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن علی بن احمد بن
مجاور بغدادی نیشابوری و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود یاد کرده و یا شناخت او در اشعار فارسی و به کار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب این اثر را به ابن
مجاور شیبانی دمشقی قاطعانه رد کرده، احتمال می‌دهند که کتاب به محمد بن مسعود... بن
مجاور بغدادی نیشابوری منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پیشین و محققان و دانشمندان معروفی؛ مانند فران و بروکلمان به این مساله روشن تعجب می‌کنند.
ابومخزمه در نوشته‌های خود درباره عربستان جنوبی که برگزیده‌ای است از تاریخ‌های ابن
مجاور و جندی و اهدل مطالب مهمی از تاریخ المستبصر نقل می‌کند و تقریبا در همه جا فقط به ذکر نام کتاب بسنده کرده و یا ندرتا از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و
کنیه و مشخصاتش، با عنوان «ابن
مجاور» سخن می‌راند.
نکته دیگری که باید در باب زبان اصلی ابن
مجاور بدان اشاره کرد، وفور استفاده از زبان و ادب فارسی در نگارش کتاب است. او به احتمال زیاد فارسی زبان بوده و اشعار متعددی از فارسی را در میان سخنانش نقل کرده و حتی برخی از آنها سروده شخص وی است. تمام مقایسات جغرافیایی و فرهنگی او با شرق اسلامی ست. از سوی دیگر در صفحه ۱۴ متن کتاب (تصحیح لوفگرن) شواهدی موجود است که او در
خراسان بوده و اطلاعات او در باب فرهنگ و نوع غذا و پوشاک آن مردم زیاد است. البته نمی‌توان با اتکا به این اطلاعات وی را همچون رکس اسمیت زاده خراسان دانست و نسب او را به جای «شیبانی دمشقی»، «نیشابوری بغدادی» دانست. رکس اسمیت در مقاله‌ای که در سال ۱۹۹۶ درباب زبان نگارش ابن
مجاور به چاپ رساند، مدعی شد نوع ساختار زبان شناسانه اثر او به نوعی غیرکلاسیک و غیربومی به نظر می‌رسد. وی دقیقا عبارت «عربی میانه» یا را در باب زبان نگارش این اثر بکار برده و منظورش همسان انگاری این نوع نگارش با آثار عربیست که توسط یهودیان و مسیحیان نگاشته شده است. او در میان دیگر آثار عربی
مسلمین با اذعان به این که کمتر کتابی را می‌توان با این سطح و نوع زبان مشاهده کرد، به کتاب الاعتبار اسامه بن منقذ اشاره کرده است.
اولین محققی که به ارزش و اهمیت این اثر پی برد و وسیله معرفی ابن
مجاور گردید، اشپرنگر بود. وی در سال ۱۸۶۴ یک کپی از این کتاب که برگرفته از نسخه‌ای از آن در کتابخانه
استانبول بود را، از طریق شفر بدست آورد. اتکای وی در تهیه اثر خود با عنوان «راه‌های تجارتی در شرق» که درباره راه‌های عربستان نوشته شده، غالبا به کتاب ابن
مجاور است. بعدها سه تن دیگر نیز توجه ویژه‌ای به این کتاب کردند؛ دخویه، یوسف یعقوب و دردنبورگ. هانتر در اثر خود درباره عدن اشاره می‌کند که قسمت اعظم آن را از تاریخ المستبصر ابن
مجاور که توسط مایلز، مامور سیاسی و کنسولی
بریتانیا در مسقط ترجمه شده، گرفته است. فران نیز ضمن تایید این نظر، به جز مقدسی، نویسنده دیگری از
عرب را سزاوار مقایسه با ابن
مجاور نمی‌شناسد و ابن
مجاور را از لحاظ وصف جزئیات برتر از مقدسی می‌شمارد.
مؤلف اغلب به وصف مناطقی می‌پردازد که خود بدان جاها سفر کرده است. او مشاهدات خود را نوشته و کوشیده تا هر چه خود به صحت آنها مطمئن است را، در کتابش بنگارد. اما گاه از منابعی اطلاعات را نقل می‌کند که در ذکر دقیق نام‌ها و مشخصات منبعش، وسواس خاصی به خرج داده است. او در کتابش از ۷۰ نفر نام برده که اطلاعات و سخنانی از آنها شنیده و با ذکر کامل نام و کنیه بدان‌ها اشاره کرده است. ۱۷ تن از این تعداد از قلمروهای شرقی
جهان اسلام هستند. این مساله از روی نام این افراد بر ما هویدا می‌شود. از میان افراد خانواده اش نیز می‌توان چند تن را شناخت: احمد بن مسعود، عمویش؛ احمد بن محمد بن مسعود برادرش، مبارک الشرعابی، مهمان پدرش محمد بن مسعود، ریحان مهمان و همراه عمویش علی بن مسعود.
او علاوه بر دیده‌ها و شنیده هایش به کتبی که در دسترس و همراهش بوده نیز ارجاعاتی داده است. کتاب‌هایی؛ چون
لمع الادله از
امام الحرمین جوینی، کتاب
معرفة الادیان از رازی،
مسالک و الممالک استخری، کتاب
المفید فی اخبار الزبید از جیاش بن نجاح،
مروج الذهب مسعودی، کتاب
التفهیم فی علم التنجیم از بیرونی، کتاب التفسیر کیسانی، کتاب
تاریخ اخبار المکه از فاکهی و کتابی ناشناخته به نام کتاب الترجمه. فاکهی در میان منابع فوق بیشتر مورد توجه ابن
مجاور بوده و سه بار از او نقل کرده است. به عبارت دیگر او تواریخ
مکه و
مدینه و همچنین یمن را از کتب معتبر تاریخی برداشت کرده و مشاهدات خود را با آن اطلاعات درآمیخته است.
وی به تعریف راه‌ها، تعیین مسافات و فواصل منازل، بقعه‌ها، کوه‌ها، دره‌ها، صحراها و مغاره‌ها پرداخته، اخلاق و عادات مردم، آیین و مراسم
ازدواج و عروسی، اوزان و مقیاسات، نقوذ، پوشاک،
حقوق و نیز روایات و فولکلور و اساطیر رایج محلی را که غالبا جنبه غرابت آنها بیشتر است، به تفصیل شرح می‌دهد و نقشه‌های ساده شهرهای جده، زبید و عدن و همچنین شکل بقعه‌ها را ترسیم می‌کند. ابن
مجاور در گردآوری این اطلاعات از نوشته‌های نویسندگان قبل از خود؛ مانند فاکهی مؤلف
تاریخ مکه و عماره نویسنده
تاریخ زبید و ابن حوقل و نیز از آگاهی‌های اشخاص بصیر اهل محل و صحرانشینان، گاه بدون ذکر ماخذ و گاه با ذکر نام و منابع مربوط استفاده کرده است. وی شناخت دقیقی از راه‌های دریایی و مسائل مربوط به آن داشته و در این باره مدارک قابل توجهی از خود باقی گذاشته است، به طوری که فران درباره نیروی پرقدرت ناوگان ماداگاسکار در سدة ۷ ق به این مدارک استناد می‌کند. اثر ابن
مجاور یکی از مآخذ مهم درباره شهرهای مذکور در اوایل سده ۷ ق/ ۱۳ م به شمار می‌رود که در آن زمینه، قسمتی از تاریخ اواخر دوران تسلط ایوبیان در عربستان و اولین شاهان رسولیان در
یمن و اشراف بنی قتاده در مکه اطلاعات فراوانی آمده است. مطالب این کتاب را بعدها سیاحان تایید کرده‌اند. او در یمن تاریخ سلسله‌های
حکومت گر زیادیان، نجاحیان، صلیحیان، مهدویان یمن وایوبیان را آورده است. در حجاز نیز از خاندان‌های موسوی، بنوهاشم و بنو قتاده اطلاعات مفید تاریخی نقل کرده است.
لاندبرگ قسمتی از متن عربی این اثر را با ترجمه فرانسوی آن چاپ کرده، ولی متن کامل آن با عنوان صفه بلاد الیمن و مکه و بعض الحجاز المسماه تاریخ المستبصر در ۲ جلد به کوشش اسکار لوفگرن در لیدن (۱۹۵۱- ۱۹۵۴ م) به چاپ رسیده است. اما قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب در دست است، مربوط به
قرن یازدهم هجری (سال ۱۰۰۳) است که حدودا ۴۰۰ سال پس از
مرگ ابن
مجاور نگاشته شده است.
اخیرا ترجمه‌ای از روی متن عربی تاریخ المستبصر ابن
مجاور توسط رکس اسمیت و در انتشارات اشگیت (هکلویت) در سال ۲۰۰۸ به چاپ رسیده است که پژوهش ارزشمندی در باب وی به حساب می‌آید.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
