• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بیت المقدس در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بیت المقدس: اُورشلیم ، مرکز فلسطین ، دومین شهر مقدس و جایگاه نخستین قبله مسلمانان می باشد.

فهرست مندرجات

۱ - موقعیت جغرافیایی
۲ - قدمت
۳ - نام های دیگر بیت المقدس
۴ - بیت المقدس در تورات
۵ - ارزش و قداست بیت المقدس
۶ - بیت المقدس در طول تاریخ
       ۶.۱ - سکونت قبایل مختلف در سرزمین فلسطین
       ۶.۲ - تصرف بیت المقدس توسط حضرت داود
       ۶.۳ - سخت‌ترین و ویرانگرترین حمله به بیت المقدس
       ۶.۴ - آبادانی دوباره بیت المقدس
       ۶.۵ - فتح بیت المقدس توسط اسکندر مقدونی
       ۶.۶ - مسلط شدن رومیان بر بیت المقدس
       ۶.۷ - ویرانی بیت المقدس توسط رومیان
       ۶.۸ - تجدید بنای بیت المقدس
       ۶.۹ - ساخته شدن کلیساهای متعدد
       ۶.۱۰ - تصرف بیت المقدس توسط مسلمانان
       ۶.۱۱ - تصرف بیت المقدس توسط صلیبیان
       ۶.۱۲ - آزاد شدن بیت المقدس توسط صلاح الدین ایوبی
       ۶.۱۳ - تصرف بیت المقدس توسط عثمانیها
       ۶.۱۴ - اشغال بیت المقدس توسط انگلیسیها
۷ - یادکرد بیت المقدس در قرآن
       ۷.۱ - در آیه ۷۱ سوره انبیاء
       ۷.۲ - در آیه ۱۲۸ سوره اعراف
              ۷.۲.۱ - آرزوی بازگشت بنی اسرائیل به فلسطین
              ۷.۲.۲ - روبرو شدن بنی اسرائیل با قوم عمالقه
              ۷.۲.۳ - درخواست حضرت موسی برای جنگ با قوم عمالقه
              ۷.۲.۴ - منظور از ارضه مقدسه در آیه ۲۱ سوره مائده
              ۷.۲.۵ - قداست بیت المقدس از دیدگاه مفسران
              ۷.۲.۶ - دچار شدن بنی اسرائیل به کیفر الهی
              ۷.۲.۷ - فتح بیت المقدس بعد از ۴۰ سال
              ۷.۲.۸ - مراد از القریه در آیه ۵۸ سوره بقره
              ۷.۲.۹ - مراد از القریه از دیدگاه برخی دیگر از مفسران
              ۷.۲.۱۰ - خوش فرجامی بنی اسرائیل
              ۷.۲.۱۱ - مراد از بارکنا در آیه ۱۳۷ سوره اعراف
              ۷.۲.۱۲ - مراد از مبوا صدق در آیه ۹۳ سوره یونس
       ۷.۳ - در آیات آغازین سوره اسراء
              ۷.۳.۱ - فساد انگیزی دوگانه بنی اسرائیل در بیت المقدس
              ۷.۳.۲ - مراد فسادانگیزی دوگانه بنی اسرائیل
              ۷.۳.۳ - تخریب کنندگان بیت المقدس
              ۷.۳.۴ - عبور عزیر نبی از خرابه های بیت المقدس
       ۷.۴ - در آیه ۸۱ سوره انبیاء
       ۷.۵ - در آیه ۵۰ سوره مومنون
       ۷.۶ - در آیه ۱۸ سوره سبأ
       ۷.۷ - در آیه اول سوره اسراء
       ۷.۸ - در آیه ۴۱ سوره ق
۸ - فهرست منابع
۹ - پانویس
۱۰ - منبع


بیت المقدس، نام عربی و اسلامی پایتخت فلسطین است که بیشتر و پیش تر با نام عبری اُورشلیم خوانده می‌شد. این شهر نزدیک نقطه مرکزی فلسطین، در حدود ۲۴ کیلومتری غرب بحرالمیت و ۵۶ کیلومتری شرق دریای مدیترانه ، در آب پخشان بین جلگه مدیترانه و دره رود اردن قرار دارد. شهری کوهستانی است با ارتفاع۷۵۰ متر از دریای مدیترانه و ارتفاع ۱۱۵۰ متر از بحرالمیت.
[۱] بیت المقدس، ص۱-۲.
[۲] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۰۸.
آب و هوای آن نیمه گرم و نیمه خشک، همراه با تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و بارانی است.
[۳] بیت المقدس، ص۴؛



بیت المقدس شهری باستانی با قدمتی ۳۵ قرن است و تاریخ بنای آن به زمانی بسیار پیش از ورود بنی اسرائیل و حتی ابراهیم علیهالسّلام به آن دیار باز می‌گردد.
[۴] بیت المقدس، ص۱۸.
[۵] تاریخ اورشلیم، ص۲۵.
قدیمی‌ترین ساکنان آن را قبیله‌ای از اعراب کنعانی به نام « یَبُوسیان » در هزاره سوم یا چهارم پیش از میلاد دانسته‌اند و نخستین بنای آن را به «مَلِک صادوق» یا «مَلِکیصادُق»؛ پادشاه «یَبُوسی» نسبت می‌دهند.
[۶] تاریخ اورشلیم، ص۱۶.
[۷] بیت المقدس، ص۱۸.
برخی او را همان « سام بن نوح » دانسته‌اند.
[۸] الانس الجلیل، ج۱، ص۲۲ .
[۹] الانس الجلیل، ج۱، ص ۲۴.



بیت المقدس در طول تاریخ، نامهایی گوناگون به خود گرفته است. پادشاه کنعانی به احترام «شالیم» (خدای صلح) آن را «یُوْرشالیم» به معنای شهر صلح و آرامش خواند. پیش از تصرف شهر به دست حضرت داود علیهالسّلام «یَبُوس» خوانده می‌شد و داود علیهالسّلام آن را به «اُورشلیم» تغییر داد.
[۱۰] تاریخ اورشلیم، ص۱۵-۱۶.
[۱۱] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۰.
«اُور» در زبان سومری و آرامی به معنای «شهر» است که وارد زبان عبری شده و با «شلیم» به معنای مقدس ، صلح و آرامش، روی هم رفته، معنای شهر مقدس ، شهر صلح، سلامتی و آرامش را می‌دهد.
[۱۲] دایرة المعارف بستانی، ج۴، ص۶۲۳.
[۱۳] قاموس کتاب مقدس، ص۱۱۸.
[۱۴] تاریخ اورشلیم، ص۱۵.



در تورات از این شهر با نامها و عناوینی چون: اَریئیل
[۱۵] کتاب مقدس، اشعیا ۲۹: ۱.
؛ شالیم،
[۱۶] کتاب مقدس؛ مزامیر ۷۶: ۲.
یَبوس،
[۱۷] کتاب مقدس؛ داوران ۱۹: ۱۰-۱۱.
شهر یهودا ،
[۱۸] کتاب مقدس؛ دوم تواریخ ایام ۲۸: ۲۵.
شهر خدا،
[۱۹] کتاب مقدس؛ مزامیر ۴۶: ۴.
قریه پادشاه عظیم
[۲۰] کتاب مقدس؛ مزامیر ۴۸: ۲.
و شهر مقدس
[۲۱] کتاب مقدس؛ نحمیا ۱۱ : ۱۹.
یاد شده است. رومیان آن را « ایلیاء » به معنای خانه مقدس یا خانه خدا
[۲۲] قاموس کتاب مقدس، ص۱۱۸.
[۲۳] الانس الجلیل، ج۱، ص۶.
و یهودیان «بیت همیقداش»
[۲۴] تاریخ اورشلیم، ص۱۶.
می‌خواندند. نام ایلیاء تا زمان ظهور اسلام معروف بود و به تدریج اسامی بیت المُقدّس، بیت المَقْدِس، قُدس، قدس شریف و مدینه مقدسه به آن اطلاق شد.
[۲۵] تاریخ اورشلیم، ص۱۶.



بیت المقدس به سبب حضور، تولد، زندگی یا دفن شماری از پیامبران و شخصیتهای بزرگ الهی در آن، از قبیل ابراهیم، یعقوب ، داود ، سلیمان ، مریم ، عیسی علیهم‌السّلام و پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم؛ همچنین وجود بسیاری از آثار، اماکن و بناهای دینی و مقدس کهن در آن، از ارزش و قداست ویژه‌ای در نزد پیروان همه ادیان ابراهیمی برخوردار است.
[۲۶] معجم اللاهوت، ص۱۲۴.
[۲۷] دانشنامه جهان اسلام، ج۵، ص۹۵.
صخره مقدس ( مذبح اسماعیل ، قبله موسی و بنی اسرائیل و جایگاه عروج پیامبر اسلام ) ،
[۲۹] تاریخ اورشلیم، ص۱۷.
[۳۰] دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۵۵۸.
[۳۱] الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۶.
قبة الصخره ، هیکل سلیمان ، برج داود ، دیوار ندبه ، کلیسای قیامت ، مسجد الاقصی و قبة المعراج و دهها اثر دینی و تاریخی دیگر از این قبیل در آن است.
[۳۲] بیت المقدس، ص۱۱۶-۱۶۴.
[۳۳] دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۱۰۴.
[۳۴] الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۶-۸۷.
بر اساس گزارش برخی منابع فقط آثار و اماکن اسلامی آن به بیش از ۱۱۰ مورد می‌رسد.
[۳۵] بیت المقدس، ص۱۱۶-۱۶۴.



بیت المقدس در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است. این شهر بر اثر موقعیت جغرافیایی خاص، که آن را شاهراه ارتباطی شرق و غرب قرار می‌دهد و نیز به سبب سرسبزی و خرّمی، تنوع محصولات کشاورزی و برخورداری از پیشینه تاریخی و تقدس دینی، همواره مورد توجه قدرتها و شاهد لشکرکشیهای بسیاری بوده است، به گونه‌ای که دو بار به طور کلی به دست مهاجمان ویران، ۱۸ بار تجدید بنا و سه بار معبد آن بازسازی ومرمت شده است و ۶ بار مردم آن مجبور به تغییر آیین و مذهب خود شده‌اند.

۶.۱ - سکونت قبایل مختلف در سرزمین فلسطین

[۳۶] تاریخ اورشلیم، ص۱۷.
کنعانیها ، حیتیها ، حویان ، فریسیان ، یبوسیان و فلسطیان از جمله اقوامی بودند که قبل از هجوم قوم عبرانی در سرزمین فلسطین می‌زیستند.
[۳۷] تاریخ اورشلیم؛ ص۲۵.


۶.۲ - تصرف بیت المقدس توسط حضرت داود

حضرت داود علیهالسّلام در سال ۱۰۱۰ یا ۱۰۲۰ ق. م. با شکست یبوسیان شهر بیت المقدس را به تصرف خود درآورد و آن را مرکز حکومت بنی اسرائیل قرار داد و به فرمان الهی بنای قدس، خانه خدا را آغاز کرد که به دست حضرت سلیمان تکمیل شد. ساخت این بنای باشکوه و عظیم، معروف به «هیکل سلیمان» در سال ۹۷۰ ق. م. پایان یافت.
[۳۸] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۱.
[۳۹] تاریخ اورشلیم، ص۷۲-۸۳.
[۴۰] لغت نامه، ج۱۴، ص۲۰۸۷۸.


۶.۳ - سخت‌ترین و ویرانگرترین حمله به بیت المقدس

پس از سلیمان، بلایا و مصائب فراوانی بر اورشلیم وارد شد؛ آشوریان بارها به آن هجوم برده، آن را غارت کردند. سخت‌ترین و ویرانگرترین حمله به وسیله بخت نصر دوم (نبوکدنصر)؛ پادشاه بابل، در ۵۸۶ یا ۵۸۷ ق. م. صورت گرفت که در جریان آن دیوارهای دفاعی شهر به دست سپاه بابل تخریب و اورشلیم پس از اشغال به کلی ویران شد و ساکنانش اسیر و به بابل برده شدند.
[۴۱] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۳.
[۴۲] تاریخ اورشلیم، ص۱۰۷؛
در این حمله، صدقیا، حاکم اورشلیم، اسیر و کور شد و اشراف و بزرگان شهر کشته شدند. قصر پادشاه و هیکل سلیمان به آتش کشیده شد. ظروف و وسایل قیمتی معبد به تاراج رفت
[۴۳] کتاب مقدس، دوم پادشاهان، ص۲۵.
و تابوت عهد
[۴۴] تاریخ جامع ادیان، ص۵۲۷.
و نص تورات
[۴۵] کوروش کبیر، ص۲۱۶.
به کلی از میان رفت. طبق روایت تورات، همه مردم شهر از جمله دانیال و عزرا، به غیر از افراد فقیر و بی چیز به بابل تبعید شدند.
[۴۶] کتاب مقدس، دو پادشاهان، ص۲۵: ۱۱-۱۲.


۶.۴ - آبادانی دوباره بیت المقدس

با غلبه کوروش ، پادشاه ایران بر بابلیها در سال ۵۳۸ ق. م. و بازگشت یهودیان اسیر، بیت المقدس پس از ۵۰ سال خرابی دوباره آباد شد.
[۴۷] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
[۴۸] تاریخ اورشلیم، ص۱۱۴.
در ۳۳۲ ق. م.

۶.۵ - فتح بیت المقدس توسط اسکندر مقدونی

اسکندر مقدونی با شکست امپراطوری ایران این شهر را نیز فتح کرد.
[۴۹] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
[۵۰] تاریخ اورشلیم، ص۱۱۴.
پس از اسکندر، بیت المقدس متناوباً زیر سلطه بطالسه مصر و پادشاهان سلوکی بود.
[۵۱] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.


۶.۶ - مسلط شدن رومیان بر بیت المقدس

در سال ۶۳ ق. م. رومیان برای نخستین بار بر بیت المقدس مسلط شدند.

۶.۷ - ویرانی بیت المقدس توسط رومیان

در سال ۷۰ م. و در پی شورش یهودیان بیت المقدس «تیتوس»؛ فرمانروای روم، این شهر را برای بار دوم با خاک یکسان کرد.

۶.۸ - تجدید بنای بیت المقدس

هادریانوس در ۱۳۲ م. بار دیگر بیت المقدس را بنا کرد و آن را «ایلیاء کاپیتولینا» نامید و از ورود یهودیان به این شهر ممانعت کرد.
[۵۲] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
[۵۳] الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.


۶.۹ - ساخته شدن کلیساهای متعدد

در ۳۱۲ م. با گرایش امپراطور کنستانتین به دین مسیح ، کلیساهای متعدد از جمله کلیسای قمامه (قیامت) در این شهر ساخته شد.
[۵۴] تاریخ اورشلیم، ۱۶۷-۱۶۸.


۶.۱۰ - تصرف بیت المقدس توسط مسلمانان

در سال ۶۱۴ م. خسرو دوم شاه ایران، بیت المقدس را از دست رومیان خارج کرد و یهودیان دوباره در آن ساکن شدند؛ ولی پس از اندکی در ۶۲۹ م. امپراطورروم، هرقل (هراکلیوس)؛ دوباره شهر را پس گرفت. بیت المقدس یا ایلیاء همچنان در دست رومیان بود تا اینکه در ۶۳۷ م. به تصرف مسلمانان درآمد.
[۵۵] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
[۵۶] تاریخ اورشلیم، ص۱۷۳، ۱۸۶-۱۸۹.
امویان ، عباسیان ، طولونیان ، اخشیدیان ، فاطمیان و سلجوقیان به ترتیب بر این شهر حکمرانی کردند.
[۵۷] بیت المقدس، ص۳۰-۴۲.
[۵۸] تاریخ اورشلیم، ص۱۹۶-۲۰۳.


۶.۱۱ - تصرف بیت المقدس توسط صلیبیان

سال ۱۰۹۹ م. در نخستین جنگ صلیبی ، بیت المقدس، همراه با قتل و غارت وحشیانه، به دست صلیبیان افتاد.

۶.۱۲ - آزاد شدن بیت المقدس توسط صلاح الدین ایوبی

در سال ۱۱۸۷ م. صلاح الدین ایوبی دوباره این شهر مقدس را پس گرفت.
[۵۹] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
[۶۰] بیت المقدس، ص۵۲.
[۶۱] تاریخ اورشلیم، ص۲۱۸.


۶.۱۳ - تصرف بیت المقدس توسط عثمانیها

بیت المقدس و فلسطین همچنان صحنه جنگهای صلیبی بود تا اینکه در ۱۵۱۷ م. دولت عثمانی با شکست ممالیک، این شهر را به تصرف خود درآورد.
[۶۲] قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
[۶۳] بیت المقدس، ص۶۴.
[۶۴] بیت المقدس، ص۵۶-۵۸.
[۶۵] بیت المقدس، ص۶۳-۷۸.


۶.۱۴ - اشغال بیت المقدس توسط انگلیسیها

در پی شکست روسها در نبرد با عثمانیها که از حمایت فرانسه و انگلیس برخوردار بودند، پای فرانسویها و انگلیسیها به فلسطین باز شد. با ورود دولت عثمانی به جنگ جهانی اول، انگلیس، تلاش برای تجزیه عثمانی را آغاز کرد،
[۶۶] بیت المقدس، ص۶۶.
[۶۷] بیت المقدس، ص۸۰-۸۹.
از این رو برای کسب حمایت مالی و سیاسی یهودیان و در پی مذاکرات با صهیونیستها، دولت انگلیس با صدور اعلامیه معروف بالفور (۱۹۱۷ م.) تاسیس «وطن ملی یهود» راتعهد کرد و یک ماه پس از آن بیت المقدس را به اشغال نظامی خود درآورد. از آن تاریخ تاکنون، بیت المقدس به عنوان مرکز فلسطین، کانون تحولات، چالشها و درگیریهای بسیار نظامی، سیاسی و اجتماعی میان مسلمانان و صهیونیستها بوده است.
[۶۸] بیت المقدس، ص۷۹.
[۶۹] بیت المقدس، ص۱۰۱-۱۰۲.
[۷۰] الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۹.



بیت المقدس از اعلام غیر مصرّح قرآن است و بیشتر مفسّران، تعابیری مانند «الاَرضِ الَّتی بـرَکنا فیها»، «الاَرضُ المُقَدَسَة»، «القَریَة» و «الاَرض» را بر آن تطبیق کرده‌اند. در آیات مربوط به تغییر قبله نیز تلویحاً از بیت المقدس یاد شده است
[۷۷] جامع البیان، مج ۲، ج۲، ص۳-۱۰.
[۷۸] جامع البیان، مج ۲، ج۲، ص۱۷-۳۹.
[۷۹] مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۴-۴۲۴.
[۸۰] الدرالمنثور، ج۱، ص۲۶۰-۲۷۰.
(قبله)؛ همچنین شماری از مفسران نخستین آیاتی چون ۱۱۴-۱۱۵ بقره و ۴۱ ((سوره ق|ق)) را نیز به بیت المقدس مربوط دانسته‌اند.
[۸۳] جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۶۹۵-۷۰۵.
[۸۴] جامع البیان، مج ۱۳، ج۲۶، ص۲۳۵.
[۸۵] مجمع البیان، ج۱، ص۳۶۱-۳۶۳.
[۸۶] مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۶.
[۸۷] الدرالمنثور، ج۱، ص۲۰۴.
[۸۸] الدرالمنثور، ج۶، ص۱۳۱.


۷.۱ - در آیه ۷۱ سوره انبیاء

نخستین یادکرد از بیت المقدس در آیه‌ای است که ماجرای هجرت ابراهیم علیهالسّلام از بابل را گزارش می‌کند. حضرت ابراهیم پس از ماجرای شکستن بتها و نجات معجزه آسا از آتش نمرودیان به همراه حضرت لوط علیهالسّلام؛ خانواده و دیگر پیروانش به سوی سرزمینی روانه می‌شود که خداوند آن را مایه برکت برای جهانیان خوانده است: «و نَجَّینـهُ و لوطـًا اِلَی الاَرضِ الَّتی بـرَکنا فیها لِلعــلَمین». مشهور مفسران مراد از این سرزمین را شام و فلسطین دانسته‌اند که مسلماً شهر بیت المقدس را نیز در برمی گیرد.
[۹۱] تفسیر جلالین، ص۳۳۰.


۷.۲ - در آیه ۱۲۸ سوره اعراف

یادکرد دیگر بیت المقدس که در آیات متعددی مورد اشاره قرار گرفته، در ارتباط با داستان بنی اسرائیل و سکونت آنان در سرزمین فلسطین است.

۷.۲.۱ - آرزوی بازگشت بنی اسرائیل به فلسطین

بنی اسرائیل که در مصر با آزار و شکنجه‌های سخت فرعونیان به ستوه آمده بودند، همواره آرزوی بازگشت به فلسطین را داشتند؛ سرزمینی که نیاکان آنها یعنی یعقوب و فرزندانش، پیش از مهاجرت به مصر آنجا ساکن بودند. موسی با فراخوان بنی اسرائیل به صبر و پایداری و یاری جستن از خدا در برابر شکنجه‌های فرعونیان، آنان را به بازگشت به سرزمین فلسطین و بیت المقدس و زندگی در آن امیدوار می‌ساخت: «قالَ موسی لِقَومِهِ استَعینوا بِاللّهِ واصبِروا اِنَّ الاَرضَ لِلّهِ یورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ...».

۷.۲.۲ - روبرو شدن بنی اسرائیل با قوم عمالقه

بنی اسرائیل در پی خروج از مصر و ورود به فلسطین، در شهر بیت المقدس با قومی معروف به عمالقه روبه رو شدند.
[۹۵] مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۹.
[۹۶] تفسیر قرطبی، ج۶، ص۸۳.


۷.۲.۳ - درخواست حضرت موسی برای جنگ با قوم عمالقه

موسی علیهالسّلام از آنان خواست که وارد سرزمین مقدس شده، با عمالقه بجنگند و در غیر این صورت دچار خسران و زیان خواهند شد: «یـقَومِ ادخُلوا الاَرضَ المُقَدَّسَةَ الَّتی کَتَبَ اللّهُ لَکُم و لا تَرتَدّوا عَلی اَدبارِکُم فَتَنقَلِبوا خـسِرین».

۷.۲.۴ - منظور از ارضه مقدسه در آیه ۲۱ سوره مائده

مشهور مفسران شیعه
[۹۸] مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۵.
و سنی
[۱۰۱] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
[۱۰۲] زادالمسیر، ج۲، ص۳۲۳.
به تبع مفسران نخستینی چون ابن عباس ، ابن زید ، سدّی و ابی علی
[۱۰۴] التبیان، ج۳، ص۴۸۳.
[۱۰۵] مجمع البیان، ج۳، ص۳۰۷.
سرزمین مقدس یاد شده را شهر بیت المقدس دانسته‌اند. برخی نیز دمشق، فلسطین و سرزمین طور و بخشی از اردن را گفته‌اند که چندان با تعبیر «ارض مقدس» سازگار نیست.
[۱۰۸] جوامع الجامع، ج۱، ص۳۳۱.
[۱۰۹] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.


۷.۲.۵ - قداست بیت المقدس از دیدگاه مفسران

مفسران، قداست این شهر را ناشی از حضور، زندگی و دفن انبیاء و مؤمنان در آن دانسته‌اند.
[۱۱۰] جوامع الجامع، ج۱، ص۳۳۱.
[۱۱۱] غریب القرآن، ص۳۰۸.
[۱۱۲] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
برخی نیز عاری بودن آن از شرک و کفر و گناه را سبب تقدسش ذکر کرده‌اند
[۱۱۵] احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
که با پیشینه تاریخی این شهر، حضور مشرکان و کافران و فساد بنی اسرائیل در آن چندان سازگار نیست.

۷.۲.۶ - دچار شدن بنی اسرائیل به کیفر الهی

بنی اسرائیل به بهانه نیرومندی و جنگاوری عمالقه و هراس از آنان، فرمان ورود به شهر و هشدارهای موسی را نادیده گرفته، از موسی خواستند که با خدای خود به جنگ آنها رفته، شهر را تسخیر کنند تا آنها وارد آن گردند. در پی این نافرمانی، بنی اسرائیل دچار کیفر الهی شده، به مدت ۴۰ سال از ورود به بیت المقدس محروم و در وادی تیه ( تیه) سرگردان شدند: «قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِی الاَرضِ فَلا تَاسَ عَلَی القَومِ الفـسِقین».

۷.۲.۷ - فتح بیت المقدس بعد از ۴۰ سال

پس از ۴۰ سال آنان به فرماندهی یوشع بن نون موفق به فتح بیت المقدس گشتند.
[۱۱۹] تفسیر جلالین، ص۱۱۵.
مفسران آیه ۵۸ بقره را اشاره به این ورود تاریخی بنی اسرائیل می‌دانند: «و اِذ قُلنَا ادخُلوا هـذِهِ القَریَةَ فَکُلوا مِنها حَیثُ شِئتُم رَغَدًا وادخُلوا البابَ سُجَّدًا وقولوا حِطَّةٌ نَغفِر لَکُم خَطـیـکُم وسَنَزیدُ المُحسِنین».

۷.۲.۸ - مراد از القریه در آیه ۵۸ سوره بقره

بر اساس دیدگاه مشهور مفسران شیعه
[۱۲۱] مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷.
[۱۲۳] فتح القدیر، ج۱، ص۸۹.
و سنی
[۱۲۴] جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۴۲۶.
[۱۲۵] تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷۸.
[۱۲۶] غریب القرآن، ص۵۹.
مراد از «القَریَة» شهر بیت المقدس است و بنی اسرائیل فرمان یافتند که برای طلب آمرزش نسبت به گناهان و نافرمانیهای پیشین خویش، متواضعانه و خاشعانه از دری موسوم به « باب حطّه » نیز رد شده، جمله‌ای را جهت استغفار بر زبان جاری سازند. (باب حطه)

۷.۲.۹ - مراد از القریه از دیدگاه برخی دیگر از مفسران

در مقابل، شماری دیگر از مفسران مانند ابن زید، مراد از «القریه» را شهر اریحا گفته‌اند.
[۱۲۷] جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۴۲۶.
این شهر در وادی اردن به فاصله ۸ مایلی از شمال غربی محل اتصال رودخانه اردن با دریای مرده قرار دارد.
[۱۲۹] دایرة المعارف کتاب مقدس، ص۷۶۱.
اریحا نخستین شهر سرزمین موعود بود که پس از پایان ۴۰ سال آوارگی بنی اسرائیل و به فرماندهی یوشع، تسخیر و تخریب شد
[۱۳۰] کتاب مقدس، یوشع ۲ : ۱-۲.
[۱۳۱] کتاب مقدس، یوشع ۶ : ۱-۲۷.
و هنگام تقسیم آن سرزمین میان قبایل دوازده گانه، به قبیله بنیامین تعلق گرفت.
[۱۳۲] کتاب مقدس، یوشع ۱۸ : ۱۰-۲۱.
در زمان حکومت اخاب دوباره بازسازی
[۱۳۳] کتاب مقدس، اول پادشاهان، ۱۶: ۳۴.
و بعدها به دست سپاه بخت نصر بار دیگر ویران شد.
[۱۳۴] دایرة المعارف کتاب مقدس، ص۷۶۲.
به احتمال زیاد تسخیر اریحا پیش از شهرهای دیگر، زمینه طرح دیدگاه دوم مبنی بر تطبیق «القریه» بر آن بوده باشد.

۷.۲.۱۰ - خوش فرجامی بنی اسرائیل

در شمار دیگری از آیات هم پس از اشاره به نابودی فرعونیان، خوش فرجامی بنی اسرائیل و سکونت آنها در سرزمین پُر خیر و برکت به عنوان پاداش بردباری و تحمّل آنها در برابر آزار و شکنجه‌های فرعونیان، یاد شده است: «و اَورَثنَا القَومَ الَّذینَ کانوا یُستَضعَفونَ مَشـرِقَ الاَرضِ و مَغـرِبَهَا الَّتی بـرَکنا فیها و تَمَّت کَلِمَتُ رَبِّکَ الحُسنی عَلی بَنی اِسرءیلَ بِما صَبَروا...».

۷.۲.۱۱ - مراد از بارکنا در آیه ۱۳۷ سوره اعراف

برکت مورد اشاره در این آیه و نیز شمار دیگری از آیات: که به سرزمین فلسطین و بیت المقدس نسبت داده شده است از سوی بیشتر مفسران به معنای حاصلخیزی، خوش آب و هوا بودن آن سرزمین و فراوانی درختان و میوه‌های آن گرفته شده است،
[۱۴۱] مجمع البیان، ج۴، ص۷۲۵.
[۱۴۲] المیزان، ج۱۳، ص۷.


۷.۲.۱۲ - مراد از مبوا صدق در آیه ۹۳ سوره یونس

چنان که عبارت «مُبَوَّاَ صدق» که مراد از آن را نیز بیت المقدس گفته‌اند، به معنای مسکنی پسندیده و رضایت بخش گرفته شده است؛ جایی که در آنجا همه نیازمندیهای زندگی برای بنی اسرائیل فراهم بود:
[۱۴۳] مجمع البیان، ج۵، ص۱۹۹.
«ولَقَد بَوَّانا بَنی اِسرءیلَ مُبَوَّاَ صِدق و رَزَقنـهُم...». البته با توجه به حضور شماری از پیامبران الهی و رفت و آمد فرشتگان به این سرزمین می‌توان برکت یاد شده را اعم از مادی و معنوی دانست.
[۱۴۶] جوامع الجامع، ج۱، ص۵۹۲.
در برخی منابع نیز تنها به بُعد معنوی اشاره شده است،
[۱۴۷] مجمع البیان، ج۵، ص۱۹۹.
[۱۴۸] غریب القرآن، ص۳۰۸.
چنان که کعبه نیز به رغم وجود آب و هوای گرم و سوزان مکه و خشک و بی آب و علف بودن زمینهای اطراف آن، مبارک خوانده شده است.

۷.۳ - در آیات آغازین سوره اسراء

مفسران، سرزمین مورد اشاره در آیات آغازین سوره اسراء را نیز بیت المقدس دانسته‌اند. براساس این آیات،

۷.۳.۱ - فساد انگیزی دوگانه بنی اسرائیل در بیت المقدس

خداوند در تورات به بنی اسرائیل خبر داده است که آنان دو بار در بیت المقدس دست به فسادانگیزی خواهند زد و در هر دو بار، اقوام بیگانه‌ای بر آنان تسلط یافته، بیت المقدس را ویران خواهند کرد:
[۱۵۱] جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۳۰-۳۲.
[۱۵۲] مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۴-۶۱۷.
[۱۵۳] روح المعانی، مج ۹، ج۱۵، ص۲۳.
«و قَضَینا اِلی بَنی اِسرءیلَ فِی الکِتـبِ لَتُفسِدُنَّ فِی الاَرضِ مَرَّتَینِ... • فَاِذا جاءَ وَعدُ اُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِبادًا لَنا اولی بَاس شَدید... •... فَاِذا جاءَ وَعدُ الاخِرَةِ لِیَسوءوا وُجوهَکُم و لِیَدخُلُوا المَسجِدَ کَما دَخَلوهُ اَوَّلَ مَرَّة ولِیُتَبِّروا ما عَلَوا تَتبیرا».

۷.۳.۲ - مراد فسادانگیزی دوگانه بنی اسرائیل

مفسران در این باره که فسادانگیزی دوگانه بنی اسرائیل چه بوده است، اختلاف دارند؛ برخی آن را اشاره به کشتن زکریای پیامبر و فرزند وی حضرت یحیی دانسته‌اند
[۱۵۵] تفسیر جلالین، ص۲۸۶.
و برخی دیگر اراده قتل ارمیای نبی و عیسی مسیح علیهالسّلام را هم افزوده‌اند،

۷.۳.۳ - تخریب کنندگان بیت المقدس

چنان که هویت کسانی که بر بیت المقدس سلطه یافته، آن را تخریب کرده‌اند مورد اختلاف است. برخی تسلط و تخریب نخست را به بخت نصر و مرتبه دوم را به تیتوس، وزیر اسبیانوس (امپراطور روم) و بعضی به سنحاریب و جالوت
[۱۶۰] جوامع الجامع، ج۱، ص۷۴۴.
و شماری نیز به پادشاه پارس (شاپور) و بخت نصر
[۱۶۲] جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۲۹-۳۲.
[۱۶۳] مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۶.
نسبت داده‌اند. گزارشهای تاریخی، دیدگاه اول را تایید می‌کند. به خرابی بیت المقدس به دست بخت نصر در ذیل آیه «اَو کالَّذی مَرَّ عَلی قَریَة وهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُروشِها قالَ اَنّی یُحیی هـذِهِ اللّهُ بَعدَ مَوتِها» نیز اشاره شده است.

۷.۳.۴ - عبور عزیر نبی از خرابه های بیت المقدس

به اعتقاد شماری از مفسران وقتی که عزیر یا ارمیای نبی از کنار خرابه‌های بیت المقدس گذر کرده، به یاد رستاخیز می‌افتد، چگونگی زنده شدن دوباره مردگان برای او مورد سؤال واقع می‌شود و در پی آن خداوند او را میرانده، پس از ۱۰۰ سال دوباره زنده می‌کند.
[۱۶۵] مجمع البیان، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.
[۱۶۷] تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۸۸.
طبق گزارش برخی از منابع آیه «و مَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَسـجِدَ اللّهِ اَن یُذکَرَ فیهَا اسمُهُ وسَعی فی خَرابِها اُولئِکَ ما کانَ لَهُم اَن یَدخُلوها اِلاّ خائِفینَ» نیز مربوط به خراب شدن بیت المقدس به دست بخت نصر و جلوگیری از ذکر خدا در آن است.
[۱۷۰] احکام القرآن، ج۱، ص۸۶.


۷.۴ - در آیه ۸۱ سوره انبیاء

در داستان حضرت سلیمان و تسخیر باد در دست او نیز از بیت المقدس یاد شده است: «و لِسُلَیمـنَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجری بِاَمرِهِ اِلَی الاَرضِ الَّتی بـرَکنا فیها...». برخی از مفسران شیعه
[۱۷۳] مجمع البیان، ج۷، ص۹۳.
و سنی
[۱۷۵] تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۱۳.
زمین مبارکی را که حضرت سلیمان، باد را به سوی آن به گردش درمی آورد، شام و برخی دیگر بیت المقدس و شام گفته‌اند. با توجه به پیشینه تاریخی بیت المقدس و حکومت حضرت سلیمان در آن و مناطق اطراف و نیز با توجه به اینکه «الَّتی بـرَکنا فیها» در سوره انبیاء آیه ۷۱به صورت وصف بیت المقدس ذکر شده، مطمئناً سرزمین مبارک یاد شده، بیت المقدس را نیز دربرمی گیرد.

۷.۵ - در آیه ۵۰ سوره مومنون

مکانی که حضرت مریم هنگام تولد حضرت عیسی و پس از آن به آنجا پناه برد نیز بر اساس دیدگاه مشهور مفسران، بیت المقدس دانسته شده است: «و جَعَلنَا ابنَ مَریَمَ واُمَّهُ ءایَةً وءاوَینـهُما اِلی رَبوَة ذاتِ قَرار و مَعین». مفسران با استناد به تعبیر «رَبَوة ذاتِ قَرار وَ مَعین» مکان یاد شده را سرزمینی خوانده‌اند که در عین مرتفع بودن نسبت به زمینهای اطراف، مسطح، وسیع، و برخوردار از آب جاری و در نتیجه حاصلخیز و پربرکت بوده
[۱۸۵] جوامع الجامع، ج۲، ص۱۰۳.
[۱۸۷] تفسیر جلالین، ص۳۴۸.
که همان بیت المقدس است. مکان یاد شده بر مصر، کوفه ، دمشق یا رمله در فلسطین نیز تطبیق شده است.
[۱۸۹] التفسیر الکبیر، ج۲۳، ص۱۰۳.
برخی، دیدگاه نخست را به احتمال، متاثر از کتاب مقدس دانسته‌اند که بیت المقدس را نزدیک‌ترین نقطه زمین به آسمان خوانده است.
[۱۹۲] تفسیر ثعالبی، ج۲، ص۴۲۴.


۷.۶ - در آیه ۱۸ سوره سبأ

در آیه ۱۸ سبا نیز سرزمین مبارک و پیوستگی آن با سرزمین سبا یاد شده است که به دوران آبادانی یمن بازمی گردد. ساکنان سبا در سفرهای تجاری به فلسطین و بیت المقدس از یک آبادی به آبادی دیگر می‌رفتند و هرگز ناگزیر به عبور از بیابانهای گسترده و غیر مسکونی نبوده‌اند:
[۱۹۴] کشف الاسرار، ج۸، ص۱۲۹.
«و جَعَلنا بَینَهُم و بَینَ القُرَی الَّتی بـرَکنا فیها قُرًی ظـهِرَةً و قَدَّرنا فیهَا السَّیرَ سیروا فیها لَیالِیَ واَیّامـًا ءامِنین». مسافرت از این مسیر برای مسافران، راحت و توام با امنیت بود که به عنوان نعمت برای ساکنان سبا از آن یاد شده است. بیشتر مفسران شیعه
[۱۹۶] مجمع البیان، ج۸، ص۶۰۵.
و سنی
[۱۹۹] جامع البیان، مج ۱۲، ج۲۲، ص۱۰۳.
[۲۰۰] التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۲۵۲.
مراد از «القُرَی الَّتی بـرَکنا فیها» را روستاهای شام و برخی نیز روستاهای شامات گفته‌اند که مشتمل بر شام، اردن و فلسطین است.
[۲۰۲] تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۸۵.
شماری نیز آن را خصوص بیت المقدس دانسته‌اند که با توجه به ذکر صفت پربرکت بودن برای این مناطق در آیات دیگر منافاتی در جمع آنها نیست.

۷.۷ - در آیه اول سوره اسراء

یکی دیگراز یادکردهای بیت المقدس در قرآن مربوط به داستان معراج و سیر دادن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از مکه به بیت المقدس و مسجدالاقصی است: «سُبحـنَ الَّذی اَسری بِعَبدِهِ لَیلاً مِنَ المَسجِدِ الحَرامِ اِلَی المَسجِدِ الاَقصَا الَّذی بـرَکنا حَولَهُ...». بیشتر مفسران شیعه
[۲۰۶] مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.
و سنی
[۲۰۸] جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۸.
[۲۰۹] زادالمسیر، ج۵، ص۵.
«المسجدالاقصی» را مسجد بیت المقدس دانسته‌اند که در این صورت بی شک، «التی بـرَکنا حَولَهُ» ابتدا شهر بیت المقدس و سپس مناطق اطراف آن و فلسطین است که مبارک به حضور انبیا و اولیا
[۲۱۱] مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.
و پربرکت به لحاظ درختان و میوه هاست.
[۲۱۲] جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۲۴۱.
[۲۱۴] مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.


۷.۸ - در آیه ۴۱ سوره ق

برخی از مفسران در آیه «و استَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب» «مَکان قَریب» را بر صخره بیت المقدس تطبیق داده‌اند
[۲۱۶] جامع البیان، مج ۱۳، ج۲۶، ص۲۳۵.
[۲۱۷] تفسیر جلالین، ص۵۲۳.
[۲۱۸] فتح القدیر، ج۵، ص۸۱.
که جبرئیل یا اسرافیل بر آن می‌ایستد و در صور دمیده، مردگان را برای رستاخیز ندا می‌دهد. به احتمال فراوان این گروه از مفسّران، متاثر از کتاب مقدس بوده‌اند که بیت المقدس را نزدیک‌ترین نقطه زمین به آسمان به اندازه ۱۸ میل معرفی می‌کند.
[۲۱۹] تفسیرثعالبی، ج۳، ص۲۲۹.
[۲۲۱] زادالمسیر، ج۸، ص۲۴-۲۵.
برخی، آیات ۳ فجر
[۲۲۳] تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۲۸.
[۲۲۴] زادالمسیر، ج۹، ص۱۰۷.
و ۱ تین را نیز با بیت المقدس ارتباط داده‌اند.
[۲۲۶] مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۲.
[۲۲۷] زادالمسیر، ج۹، ص۱۶۹.



احکام القرآن، جصاص؛ الانس الجلیل فی قصة موسی و فرعون و بنی اسرائیل؛ انوارالتنزیل و اسرار التاویل، بیضاوی؛ بیت المقدس شهر پیامبران؛ تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)؛ تاریخ جامع ادیان؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر الجلالین؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر غریب القرآن الکریم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب؛ تفسیر نمونه؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ دائرة المعارف بستانی؛ دانش نامه جهان اسلام؛ دایرة المعارف تشیع؛ دایرة المعارف کتاب مقدس؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالماثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ فتح القدیر؛ قاموس کتاب مقدس؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ کوروش کبیر (ذی القرنین)؛ لغت نامه؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معانی القرآن، نحاس؛ معجم اللاهوت الکتابی؛ الموسوعة العربیة العالمیه؛ الموسوعة الفلسطینیه؛ المیزان فی تفسیر القرآن.


۱. بیت المقدس، ص۱-۲.
۲. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۰۸.
۳. بیت المقدس، ص۴؛
۴. بیت المقدس، ص۱۸.
۵. تاریخ اورشلیم، ص۲۵.
۶. تاریخ اورشلیم، ص۱۶.
۷. بیت المقدس، ص۱۸.
۸. الانس الجلیل، ج۱، ص۲۲ .
۹. الانس الجلیل، ج۱، ص ۲۴.
۱۰. تاریخ اورشلیم، ص۱۵-۱۶.
۱۱. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۰.
۱۲. دایرة المعارف بستانی، ج۴، ص۶۲۳.
۱۳. قاموس کتاب مقدس، ص۱۱۸.
۱۴. تاریخ اورشلیم، ص۱۵.
۱۵. کتاب مقدس، اشعیا ۲۹: ۱.
۱۶. کتاب مقدس؛ مزامیر ۷۶: ۲.
۱۷. کتاب مقدس؛ داوران ۱۹: ۱۰-۱۱.
۱۸. کتاب مقدس؛ دوم تواریخ ایام ۲۸: ۲۵.
۱۹. کتاب مقدس؛ مزامیر ۴۶: ۴.
۲۰. کتاب مقدس؛ مزامیر ۴۸: ۲.
۲۱. کتاب مقدس؛ نحمیا ۱۱ : ۱۹.
۲۲. قاموس کتاب مقدس، ص۱۱۸.
۲۳. الانس الجلیل، ج۱، ص۶.
۲۴. تاریخ اورشلیم، ص۱۶.
۲۵. تاریخ اورشلیم، ص۱۶.
۲۶. معجم اللاهوت، ص۱۲۴.
۲۷. دانشنامه جهان اسلام، ج۵، ص۹۵.
۲۸. الانس الجلیل، ج۱، ص۲۴۰-۲۳۹.    
۲۹. تاریخ اورشلیم، ص۱۷.
۳۰. دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۵۵۸.
۳۱. الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۶.
۳۲. بیت المقدس، ص۱۱۶-۱۶۴.
۳۳. دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۱۰۴.
۳۴. الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۶-۸۷.
۳۵. بیت المقدس، ص۱۱۶-۱۶۴.
۳۶. تاریخ اورشلیم، ص۱۷.
۳۷. تاریخ اورشلیم؛ ص۲۵.
۳۸. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۱.
۳۹. تاریخ اورشلیم، ص۷۲-۸۳.
۴۰. لغت نامه، ج۱۴، ص۲۰۸۷۸.
۴۱. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۳.
۴۲. تاریخ اورشلیم، ص۱۰۷؛
۴۳. کتاب مقدس، دوم پادشاهان، ص۲۵.
۴۴. تاریخ جامع ادیان، ص۵۲۷.
۴۵. کوروش کبیر، ص۲۱۶.
۴۶. کتاب مقدس، دو پادشاهان، ص۲۵: ۱۱-۱۲.
۴۷. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
۴۸. تاریخ اورشلیم، ص۱۱۴.
۴۹. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
۵۰. تاریخ اورشلیم، ص۱۱۴.
۵۱. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
۵۲. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
۵۳. الموسوعة الفلسطینیه، ج۳، ص۵۱۱.
۵۴. تاریخ اورشلیم، ۱۶۷-۱۶۸.
۵۵. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
۵۶. تاریخ اورشلیم، ص۱۷۳، ۱۸۶-۱۸۹.
۵۷. بیت المقدس، ص۳۰-۴۲.
۵۸. تاریخ اورشلیم، ص۱۹۶-۲۰۳.
۵۹. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
۶۰. بیت المقدس، ص۵۲.
۶۱. تاریخ اورشلیم، ص۲۱۸.
۶۲. قاموس کتاب مقدس، ص۱۲۸.
۶۳. بیت المقدس، ص۶۴.
۶۴. بیت المقدس، ص۵۶-۵۸.
۶۵. بیت المقدس، ص۶۳-۷۸.
۶۶. بیت المقدس، ص۶۶.
۶۷. بیت المقدس، ص۸۰-۸۹.
۶۸. بیت المقدس، ص۷۹.
۶۹. بیت المقدس، ص۱۰۱-۱۰۲.
۷۰. الموسوعة العربیه، ج۱۸، ص۸۹.
۷۱. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱.    
۷۲. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.    
۷۳. مائده/سوره۵، آیه۲۱.    
۷۴. بقره/سوره۲، آیه۵۸.    
۷۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۴.    
۷۶. بقره/سوره۲، آیه۱۴۲-۱۵۰.    
۷۷. جامع البیان، مج ۲، ج۲، ص۳-۱۰.
۷۸. جامع البیان، مج ۲، ج۲، ص۱۷-۳۹.
۷۹. مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۴-۴۲۴.
۸۰. الدرالمنثور، ج۱، ص۲۶۰-۲۷۰.
۸۱. بقره/سوره۲، آیه۱۱۴ - ۱۱۵.    
۸۲. ق/سوره۵۰، آیه۴۱.    
۸۳. جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۶۹۵-۷۰۵.
۸۴. جامع البیان، مج ۱۳، ج۲۶، ص۲۳۵.
۸۵. مجمع البیان، ج۱، ص۳۶۱-۳۶۳.
۸۶. مجمع البیان، ج۹، ص۲۲۶.
۸۷. الدرالمنثور، ج۱، ص۲۰۴.
۸۸. الدرالمنثور، ج۶، ص۱۳۱.
۸۹. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۱.    
۹۰. تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۴.    
۹۱. تفسیر جلالین، ص۳۳۰.
۹۲. المیزان، ج۸، ص۲۲۸.    
۹۳. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۸.    
۹۴. الکشاف، ج۱، ص۶۲۰.    
۹۵. مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۹.
۹۶. تفسیر قرطبی، ج۶، ص۸۳.
۹۷. مائده/سوره۵، آیه۲۱.    
۹۸. مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۵.
۹۹. کنزالدقائق، ج۱، ص۲۵۳.    
۱۰۰. غریب القرآن، ص۳۰۸.    
۱۰۱. احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
۱۰۲. زادالمسیر، ج۲، ص۳۲۳.
۱۰۳. تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۰۱ - ۱۰۲.    
۱۰۴. التبیان، ج۳، ص۴۸۳.
۱۰۵. مجمع البیان، ج۳، ص۳۰۷.
۱۰۶. تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۰۲.    
۱۰۷. التبیان، ج۳، ص۴۸۳.    
۱۰۸. جوامع الجامع، ج۱، ص۳۳۱.
۱۰۹. احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
۱۱۰. جوامع الجامع، ج۱، ص۳۳۱.
۱۱۱. غریب القرآن، ص۳۰۸.
۱۱۲. احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
۱۱۳. التبیان، ج۳، ص۴۸۳.    
۱۱۴. معانی القرآن، ج۲، ص۲۸۸.    
۱۱۵. احکام القرآن، ج۲، ص۵۶۱.
۱۱۶. مائده/سوره۵، آیه۲۲ - ۲۴.    
۱۱۷. مائده/سوره۵، آیه۲۶.    
۱۱۸. تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲.    
۱۱۹. تفسیر جلالین، ص۱۱۵.
۱۲۰. بقره/سوره۲، آیه۵۸.    
۱۲۱. مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷.
۱۲۲. الصافی، ج۲، ص۲۴۵.    
۱۲۳. فتح القدیر، ج۱، ص۸۹.
۱۲۴. جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۴۲۶.
۱۲۵. تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷۸.
۱۲۶. غریب القرآن، ص۵۹.
۱۲۷. جامع البیان، مج ۱، ج۱، ص۴۲۶.
۱۲۸. التبیان، ج۱، ص۲۶۱ - ۲۶۲.    
۱۲۹. دایرة المعارف کتاب مقدس، ص۷۶۱.
۱۳۰. کتاب مقدس، یوشع ۲ : ۱-۲.
۱۳۱. کتاب مقدس، یوشع ۶ : ۱-۲۷.
۱۳۲. کتاب مقدس، یوشع ۱۸ : ۱۰-۲۱.
۱۳۳. کتاب مقدس، اول پادشاهان، ۱۶: ۳۴.
۱۳۴. دایرة المعارف کتاب مقدس، ص۷۶۲.
۱۳۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.    
۱۳۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۱.    
۱۳۷. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱.    
۱۳۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۱۳۹. سبا/سوره۳۴، آیه۱۸.    
۱۴۰. الکشاف، ج۲، ص۱۴۹.    
۱۴۱. مجمع البیان، ج۴، ص۷۲۵.
۱۴۲. المیزان، ج۱۳، ص۷.
۱۴۳. مجمع البیان، ج۵، ص۱۹۹.
۱۴۴. المیزان، ج۱۰، ص۱۲۰.    
۱۴۵. یونس/سوره۱۰، آیه۹۳.    
۱۴۶. جوامع الجامع، ج۱، ص۵۹۲.
۱۴۷. مجمع البیان، ج۵، ص۱۹۹.
۱۴۸. غریب القرآن، ص۳۰۸.
۱۴۹. تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۴۴۷.    
۱۵۰. آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۱۵۱. جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۳۰-۳۲.
۱۵۲. مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۴-۶۱۷.
۱۵۳. روح المعانی، مج ۹، ج۱۵، ص۲۳.
۱۵۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۴-۷.    
۱۵۵. تفسیر جلالین، ص۲۸۶.
۱۵۶. الکشاف، ج۲، ص۶۴۹.    
۱۵۷. المیزان، ج۱۳، ص۴۴.    
۱۵۸. نمونه، ج۱۲، ص۲۷-۳۰.    
۱۵۹. الکشاف، ج۲، ص۶۴۹.    
۱۶۰. جوامع الجامع، ج۱، ص۷۴۴.
۱۶۱. التبیان، ج۶، ص۴۴۸.    
۱۶۲. جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۲۹-۳۲.
۱۶۳. مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۶.
۱۶۴. بقره/سوره۲، آیه۲۵۹.    
۱۶۵. مجمع البیان، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.
۱۶۶. معانی القرآن، ج۱، ص۲۷۷.    
۱۶۷. تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۸۸.
۱۶۸. بقره/سوره۲، آیه۱۱۴.    
۱۶۹. التبیان، ج۱، ص۴۱۶.    
۱۷۰. احکام القرآن، ج۱، ص۸۶.
۱۷۱. تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۶۱.    
۱۷۲. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۱.    
۱۷۳. مجمع البیان، ج۷، ص۹۳.
۱۷۴. المیزان، ج۱۴، ص۳۱۳.    
۱۷۵. تفسیر قرطبی، ج۱۱، ص۲۱۳.
۱۷۶. تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۶.    
۱۷۷. الدرالمنثور، ج۵، ص۶۵۱.    
۱۷۸. تفسیر قمی، ج۲، ص۷۴.    
۱۷۹. الصافی، ج۳، ص۳۵۰.    
۱۸۰. انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۱.    
۱۸۱. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۵۰.    
۱۸۲. التبیان، ج۷، ص۳۷۳.    
۱۸۳. المیزان، ج۱۵، ص۳۵.    
۱۸۴. نمونه، ج۱۴، ص۲۵۱.    
۱۸۵. جوامع الجامع، ج۲، ص۱۰۳.
۱۸۶. تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۲۵۶.    
۱۸۷. تفسیر جلالین، ص۳۴۸.
۱۸۸. الکشاف، ج۳، ص۱۸۹-۱۹۰.    
۱۸۹. التفسیر الکبیر، ج۲۳، ص۱۰۳.
۱۹۰. التبیان، ج۷، ص۳۷۳.    
۱۹۱. الکشاف، ج۳، ص۱۹۰.    
۱۹۲. تفسیر ثعالبی، ج۲، ص۴۲۴.
۱۹۳. معانی القرآن، ج۴، ص۴۶۲.    
۱۹۴. کشف الاسرار، ج۸، ص۱۲۹.
۱۹۵. سبا/سوره۳۴، آیه۱۸.    
۱۹۶. مجمع البیان، ج۸، ص۶۰۵.
۱۹۷. الصافی، ج۴، ص۲۱۶.    
۱۹۸. المیزان، ج۱۶، ص۳۶۵.    
۱۹۹. جامع البیان، مج ۱۲، ج۲۲، ص۱۰۳.
۲۰۰. التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۲۵۲.
۲۰۱. تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۵۴۱.    
۲۰۲. تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۸۵.
۲۰۳. نمونه، ج۱۸، ص۶۳.    
۲۰۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۱.    
۲۰۵. التبیان، ج۶، ص۴۴۶.    
۲۰۶. مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.
۲۰۷. المیزان، ج۱۳، ص۶.    
۲۰۸. جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۸.
۲۰۹. زادالمسیر، ج۵، ص۵.
۲۱۰. تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۴۳۱.    
۲۱۱. مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.
۲۱۲. جامع البیان، مج ۹، ج۱۵، ص۲۴۱.
۲۱۳. الکشاف، ج۲، ص۶۴۸.    
۲۱۴. مجمع البیان، ج۶، ص۶۱۱.
۲۱۵. ق/سوره۵۰، آیه۴۱.    
۲۱۶. جامع البیان، مج ۱۳، ج۲۶، ص۲۳۵.
۲۱۷. تفسیر جلالین، ص۵۲۳.
۲۱۸. فتح القدیر، ج۵، ص۸۱.
۲۱۹. تفسیرثعالبی، ج۳، ص۲۲۹.
۲۲۰. الدرالمنثور، ج۷، ص۶۱۱-۶۱۲.    
۲۲۱. زادالمسیر، ج۸، ص۲۴-۲۵.
۲۲۲. فجر/سوره۸۹، آیه۳.    
۲۲۳. تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۲۸.
۲۲۴. زادالمسیر، ج۹، ص۱۰۷.
۲۲۵. تین/سوره۹۵، آیه۱.    
۲۲۶. مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۲.
۲۲۷. زادالمسیر، ج۹، ص۱۶۹.
۲۲۸. الدرالمنثور، ج۸، ص۵۵۴.    



دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«بیت المقدس در قرآن»    




جعبه ابزار