الوضوء علی ضوء الکتاب و السنة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« الوضوء على ضوء الكتاب و السنّة» اين كتاب تأليف
آیت اللّه شیخ جعفر سبحانی است كه در پاسخ به درخواست عده‌اى از برادران دينى در تبيين مسئله
وضو و اختلافى كه ميان برادران
شیعه و سنى وجود دارد به
زبان عربی و در سال ۱۴۱۷ تأليف گرديده است.
آيت اللّه شيخ جعفر بن علامه شيخ محمد حسين سبحانى اقبال تبريزى در سال ۱۳۴۷ ق در شهر
تبریز چشم به جهان گشود. ایشان پس از فراغت از تحصيلات ابتدايى، در ۱۴ سالگى( ۱۳۶۱ ق) رهسپار
مدرسه علمیه طالبیه تبريز گرديد و به آموختن مقدمات علوم و سطوح پرداخت. در مهر ماه ۱۳۲۵ ش وارد
قم شد و به تكميل سطوح، همت گماشت. آيت الله پس از تكميل سطوح عاليه در ۱۳۶۹ ق، به درسهاى خارج
فقه و
اصول راه يافت و به خوشه‌چينى از محضر بزرگان پرداخت، در سال ۱۳۹۴ ق( ۱۳۵۴ ش) بر اثر اصرار فضلا و طلاب علاقمند حوزه، درس
خارج فقه و اصول را تشكيل داد كه تا كنون بحمد الله ادامه دارد. درس
خارج اصول ايشان يكى از شاخصترين حلقه‌هاى درسى حوزه به شمار مى‌رود. استاد معظم تا كنون چهار دوره كامل اصول و هر دوره در ۶ سال، تدريس نموده و هم اكنون پنجمين دوره آن را پشت سر مى‌نهد.
مؤلف، ضمن يك مقدمه‌اى به ريشه
اختلاف ميان شيعه و سنّى در بحث وضو پرداخته بعد مباحث خود را در قالب هشت فصل دنبال كرده است.فصل اول در باره آيه
وضو و چگونگى شستن دست‌ها مى‌باشد.فصل دوّم در مورد آيه وضو و حكم پاها مى‌باشد; بدين معنا كه پاها چگونه بايد شسته يا مسح شوند.فصل سوم در مورد اجتهاداتى است كه در مقابل نص انجام شده است. فصل چهارم به چگونگى مسح پاها در احاديث پرداخته.فصل پنجم نام آن عده از صحابه و تابعين را كه قائل به مسح پا شده‌اند ذكر كرده است.فصل ششم به تأملاتى در باره مسح پرداخته.در فصل هفتم وضوى
پیامبر صلی الله علیه و آله از زبان ائمه عليهم السلام نقل شده است.آخرين فصل كتاب هم مربوط به ديدگاه عامّه در باره
غسل مى‌باشد.ايشان در نهايت ضمن خاتمه‌اى طريق حق و حقيقت را تبيين نموده‌اند.
سه مؤلفه در مدخل كتاب مد نظر مؤلف مى‌باشد.
ابتدا اينكه
آیه وضو از محكمات است و اجمالى در آن وجود ندارد تا بتوانيم شاهد چنين اختلافات فاحشى در اين عمل شرعى باشيم. مؤلف مى‌فرمايد: همه مسلمانان به تبع
قرآن اتفاق نظر دارند كه
نماز بدون وضو صحيح نمى‌باشد. خدواند نيز در آيه ۶ مائده هدف از اين تشريع را اراده‌اش بر تطهير ظاهر و باطن انسان‌ها عنوان مى‌كند; جايى كه فرموده:« ما يريد اللّه ليجعل عليكم من حرج و لكن يريد ليطهركم»
در رواياتى هم از پيامبر صلى الله عليه و آله و
ائمه علیهم السلام دارد كه طهارت و پاكى را از نشانه‌هاى ايمان و از پايه‌هاى
اسلام معرفى كرده‌اند.
ايشان سپس اضافه مى‌نمايند كه وضو هم عبادتى مانند ساير عبادات بوده و
قصد قربت در آن شرط مى‌باشد كه نتيجه‌اش تقرب به خداوند و به دست آوردن رضايت او مى‌باشد. در صحّت آن هم
اخلاص و دورى از ريا شرط بوده تا به نور چشم مؤمن تبديل شود. خداوند تك تك اركان اين عمل بسيار مهم را در آيه ۶
مائده به زيبايى تبيين نموده كه عبارت است از:« يا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلى الصلاة فاغسلوا وجوهكم و أيديكم إلى المرافق و امسحوا برؤسكم و أرجلكم إلى الكعبين و إن كنتم جنبا فاطّهروا و إن كنتم مرضى أو على سفر أو جاء أحد منكم من الغائط أو لامستم النّساء فلم تجدوا ماء فتيمّموا صعيدا طيّبا فامسحوا بوجوهكم و أيديكم منه ما يريد اللّه ليجعل عليكم من حرج و لكن يريد ليطهركم و ليتمّ نعمته عليكم لعلّكم تشكرون »
همان گونه كه ملاحظه مى‌شود آيه در صدد تبيين حدود يك تكليف بوده و جزو آيات الاحكام كه احكام شرعى از آنها استنباط مى‌گردد، مى‌باشد.
بحث بعدى مؤلف در اين مدخل راجع به
اعراب آيات قرآنى است كه با دقّت نظر مؤمنين در صدر اسلام به چگونگى نزول آيات قرآنى و كتابت آن همراه مى‌باشد. آخرين مطلبى كه مؤلف در اين‌جا به تبيين آن پرداخته، زمان به وجود آمدن اختلاف نظر مسلمين در باره وضو مى‌باشد; ايشان مى‌فرمايد: اين اختلاف از زمان
خلیفه سوم; يعنى عثمان شروع شد كه در روايتى كه از حمران مولى عثمان نقل شده، چگونگى اين تبدّل در
حکم الهى تبيين شده است.
در اين فصل با استفاده از آيه وضو چگونگى شستن دست‌ها در آيه وضو مشخص گرديده است. ايشان آيه وضو را براى تعليم كيفيت وضو و
تیمم به مسلمانان، برشمرده كه مخاطب آن تمام مسلمانان در طول قرون متمادى مى‌باشند. ايشان آيه را از دو جهت قابل بحث و بررسى مى‌دانند يكى از لحاظ شستن دست‌ها كه آيا اين شستن از بالا به پايين انجام مى‌شود يا بالعكس؟ دوم آنكه كيفيت شستن دست‌ها به چه صورت است؟ ايشان شستن از بالا به پايين را مطابق نظر عرف مى‌داند و مى‌گويد: مشخص است كه در شستن هر چيزى، شستن از بالا به پايين راحت‌تر و اصولى‌تر مى‌باشد، بعد لفظ« إلى» را كه در آيه آمده براى مشخص كردن حدّ قابل شستن مى‌داند. ايشان با بيان شواهد ديگر قرآنى نظريه خود را مطابق ديگر نمونه‌هايى از اين قبيل دانسته است.
آيه وضو و حكم پاها نام دارد كه مؤلف در اين فصل فرموده: آيه را با صرف نظر از اختلافاتى كه بين شيعه و سنّى وجود دارد، اگر در
اختیار يك عرب زبان قرار بدهيم به خوبى بر مدّعاى ما صحّه مى‌گذارد. پرداختن به يك نكته ادبى در مورد كلمه« أرجلكم» كه جرّ بالجوار نام دارد و نمونه‌هايى از قرآن نيز بدان دلالت مى‌كنند و بيان شروط آن، ديگر مطالبى است كه مؤلف در ادامه بدانها پرداخته است. ايشان براى روشن شدن هر چه بيشتر مطلب شواهدى از كلمات بزرگان
اهل سنت را ذكر نموده است; مثلا
ابن حزم ( متوفى ۴۵۶ ق) مى‌گويد: قرآن بيانگر مسح پاها مى‌باشد و فرقى ندارد كه ارجلكم را به خفض لام بخوانند يا به فتح آن زيرا در هر حال ارجل به محلّ رؤوس عطف گرديده است. كلام
امام فخر رازی ، كلام قرطبى، كلام
ابى حيان اندلسى، كلام شيخ حلبى و كلام شيخ على بن برهان الدين حلبى به همراه چندين نفر ديگر از بزرگان اهل سنت، از جمله اين شواهد مى‌باشند.
ايشان در فصل سوم يك معضلى را كه بين مسلمين به چشم مى‌خورد تبيين نموده‌اند و آن اين است كه در پاره‌اى اوقات با وجود نص صريح براى بيان يك
حکم شرعی يا مانند آن، عده‌اى از در
قیاس و
استحسان وارد شده و نظر خود را در مقابل نص صريح قرار مى‌دهند كه امرى بسيار خطر ناك بوده و قرآن نيز در آيه اوّل
حجرات از اين اقدام نهى فرموده است:« يا أيها الذين آمنوا لا تقدّموا بين يدي اللّه و رسوله و اتّقوا اللّه ان اللّه سميع عليم.»
از اين نمونه‌ها استحسانى است كه بزرگان اهل سنت در مقابل آيه وضو انجام داده‌اند و با وجود صراحت لهجه آيه براى وجوب مسح پاها، ايشان به شستن آن معتقد گرديده‌اند. مؤلف، براى روشن‌تر شدن مطلب، اجتهاداتى را كه پاره‌اى از اين فقها انجام داده‌اند ذكر كرده است.
اجتهاد ابو بكر حصاص مشتمل بر اين نكته است كه ما بايد پاهايمان را طورى بشوييم كه مشتمل بر مسح هم باشد تا عملمان مطابق احتياط باشد. ابن حزم اين آيه را جزو آياتى مى‌داند كه بعدها نسخ شده‌اند. زمخشرى منصوب خواندن ارجلكم را نشانه لزوم غسل پاها مى‌داند. اجتهاد رازى،
ابن قدامه ،
ابن تیمیه و... ديگر نمونه‌هايى از اين قبيل اجتهادات بى‌پايه مى‌باشند.
ايشان، در فصل بعدى رواياتى را بيان مى‌نمايد كه به وضوح بر لزوم مسح اشاره كرده‌اند كه بخشى از آنها به صراحت معنى آيه را در لزوم مسح مى‌دانند. تجاهلى كه از سوى ائمه
فقه اهل سنت نسبت به اين احاديث نبوى صلى الله عليه و آله انجام شده، آخرين موضوع بحث مؤلف در اين فصل مى‌باشد.
در مقابل نظرياتى كه تا كنون بيان گرديد عده‌اى هم هستند كه به ظاهر آيه ملتزم شده و مسح را مطابق واقع مى‌دانند.مؤلف مى‌فرمايد: براى مراعات اختصار از ترجمه آنها خوددارى كرده و به ذكر اسامى ايشان اكتفا مى‌نماييم:
امام علی علیه السلام ،
امام باقر علیه السلام ، بسر بن سعيد، حمران بن أبان، عثمان بن عفان، ابو مطر و... ايشان در قسمت بعدى اسامى قائلين به ترجيح
قرائت خفض را ذكر نموده است.
بزرگانى از اهل سنت كه نخواسته‌اند از استحسانات خود كوتاه آمده و به حكم الهى گردن نهند، در صدد توجيه روايات وضو برآمده‌اند كه توضيحاتى بى‌اساس و مضحك مى‌باشند. يكى از آن توجيهات نقل از نجارى و شافعى مى‌باشد كه گفته‌اند روايات مسح ضعيف مى‌باشند.مؤلف مى‌فرمايد: چگونه ممكن است
انسان عده‌اى از روايات مستفيضه را تضعيف كند، بله در مورد خبر واحدى كه به حد
تواتر و
استفاضه نرسيده باشد تضعيف ممكن است ولى اين‌جا جاى تضعيف نيست.
در اين فصل مؤلف بياناتى را كه از ائمه عليهم السلام در بيان طرز وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله رسيده است، آورده و علامتى بر علامات وجوب مسح و نه غسل افزوده‌اند، لكن براى اين منظور و روشن‌گرى قضيه ابتدا به
حدیث ثقلین استناد كرده و
اهل بیت علیهم السلام را در كنار قرآن يكى از راه‌هاى رسيدن به احكام برشمرده‌اند، بعد روايتى را كه در آن امام باقر عليه السلام به توضيح چگونگى وضوى پيامبر صلى الله عليه و آله پرداخته‌اند، ذكر كرده است.
آن دسته از اخبار هم كه دلالت بر وجوب شستن پاها مى‌كنند در آخرين بخش كتاب مورد بررسى واقع شده‌اند. بررسى سندى اين روايات و معالجه آنها كارى است كه مؤلف در اين بخش انجام داده است.
مؤلف ضمن شمردن دوباره ادله مسح تأكيدى دوباره بر اين حكم كه موافق صريح آيه
قرآن هم هست نموده‌اند.
الوضوء علی ضوء الکتاب و السنّة نویسنده:آیت اللّه جعفر سبحانی
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
