الأمثال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الامثال از آثار ابو الخیر زید بن عبدالله بن رفاعة الهاشمی
معروف به
زید بن رفاعی هاشمی از علمای
قرن چهارم هجری و درباره
امثال و حکم و به
زبان عربی می باشد.
درباره دوران کودکی ابن رفاعة و نیز
زمان ولادت و وفات وی اطلاع دقیقی در دست نیست.
صفدی در «
الوافی بالوفیات » او را از معاصرین
صاحب بن عباد متوفای ۳۸۵ هجری دانسته است. زید مدت زمانی طولانی در
بصره اقامت گزید و در آنجا با گروهی از دانشمندان و
فلاسفه ملاقات نمود و ملازمت ایشان را اختیار کرد. این گروه پنجاه رساله در تمامی بخش‌های فلسفه برای
مردم به نگارش در آوردند و نام آن مجموعه را «
رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء » نهادند.
ابن رفاعة در فنون ادبی توانا و نسبت به ایام العرب و آراء و نظریات گوناگون صاحب بینش بود. وی در خیلی از
شهرهای اسلامی کرسی تدریس داشت از جمله ری و دینور و- مصادر یادآور می‌شوند که وی در زمینه
حدیث نیز دارای تصنیف است. اثر وی در این زمینه به نام «
اربعین حدیث » شناخته شده است. اما ظاهرا این کتاب در نظر دانشمندان علم حدیث مقبول نیفتاده است، از اینرو از
دانش نویسنده آن چشم پوشیده و منزلت او را در علم حدیث پائین آورده‌اند تا جائیکه
خطیب بغدادی وی را فردی
کذاب و
ابن حجر عسقلانی واضع حدیث و مزی ناذاترین
مخلوقات خداوند نسبت به حدیث و بی حیاترین و جری‌ترین فرد بر دروغگویی،
معرفی کرده‌اند. وی دارای آثاری است از جمله «
جوامع اصلاح المنطق »، «
صناعة الخط » و کتاب «الامثال»
ابن رفاعه کتاب خود را به نحوی خاص مرتب نموده است به این نحو که کتاب را به ۳۹ باب تقسیم نموده است. ۲۹ باب به عدد
حروف هجاء آمده و ابواب ذیل را نیز به باب الف افزوده است: ۱. ما جاء علی افعل ۲. ما جاء علی لفظ الامر
۳. ما جاء علی لفظ الاستفهام
۴. ما اوله ان
۵. ان
۶. ان خفیفة
۷. ما جاء علی لفظ الماضی
۸. اذا
۹. ما جاء بالالف و اللام
اما این ترتیب چندان دقیق نیست زیرا برخی ضرب المثل‌ها در غیر جایگاه خود آمده‌اند. در شرح آثار ابن رفاعة کسی جز
صفدی در «
الوافی بالوفیات » از این کتاب نام نبرده است. مؤلف در مقدمه کتاب درباره روش خود در تالیف این کتاب آورده است: «
ایجاز به موقع در کلام موجب زیبایی و تشبیه به هنگام باعث آرایش کلام می‌شود. تعریض در بسیاری جاها از تصریح رساتر و کنایه به جای خود از تحقیق با نفوذتر است و چون تمام این ویژگی‌ها را در ضرب المثل‌های عربی فراهم آمده یافتم، شایسته دیدم برای علاقه مندان به ادب آنچه را از بزرگان سلف- رحمهم الله- روایت کرده‌ام و در تصانیف ایشان و امالی شان گرد آمده است، یکجا فراهم آورم و آنرا طبق ترتیب حروف مرتب نمایم»
برخی مصادری که زید بن رفاعه در کتاب خود به آنان مراجعه کرده است کتب امثال کسانی چون
مفضل ضبی ،
ابو عبیدة معمر مثنی ،
ابو عمرو شیبانی ،
ابو زید انصاری ، اصمعی،
ابو عبید قاسم بن سلام ،
ابن اعرابی و
ابن سکیت می‌باشند. به هر روی کتاب «امثال» ابن رفاعة جزء کتب مهم امثال در میراث عربی به شمار می‌آید زیرا شامل ۱۴۹۶ مثل می‌باشد که به گفته محقق کتاب حدود بیست تا از این ضرب المثل‌ها در هیچ کتاب امثال و لغتی یافت نشده است.
کتاب «الامثال» زید بن رفاعه یکی از مهم‌ترین آثار در زمینه امثال به شمار می‌آید چرا که حاوی تعداد کثیری از ضرب المثل‌های عربی است که مؤلف آنها را نوشته‌های قدما و امالی ایشان گردآوری کرده است. اما برخی ضرب المثل‌ها در این کتاب در جای مناسب نیامده است مثلا ضرب المثل‌های ۲۹۰ و ۴۱۰، که اولی مربوط به باب ما جاء علی لفظ الماضی نیست
و دومی به باب ما جاء بالالف و اللام ارتباطی ندارد.
از دیگر نقایص کتاب اینست که مؤلف در شرح امثال اختصار را مبنا قرار داده و در غالب موارد از بیان قصه ضرب المثل غفلت نموده است که این نقص تا حدودی از جانب محقق کتاب دکتر علی ابراهیم کردی جبران شده است.
کتاب «الامثال» در سال ۱۳۵۱ هجری در
حیدرآباد بدون انتساب آن به مؤلفش به چاپ رسیده است.
دائرة المعارف عثمانی در فهرست نشریات خود، این کتاب را به زید بن رفاعة از علمای
قرن چهارم هجری نسبت داده است. محقق کتاب دکتر
علی ابراهیم کردی به تحقیق کتاب پرداخته و تعلیقات و فهرست‌هایی بر آن نگاشته است. کار دیگری که محقق انجام داده اینست که ضبط ضرب المثل‌ها را در این اثر آورده است و علاوه بر آن ضرب المثل‌های این کتاب را از دیگر کتب امثال و لغت استخراج نموده است و در مواردی که قصه
ضرب المثل موجود نبوده است، آنرا ذکر کرده است. کتاب توسط انتشارات دار سعد الدین
سوریه در سال ۱۴۲۳ هجری برای اولین بار به چاپ رسیده است.
مقدمه محقق دکتر علی ابراهیم کردی
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
