• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اقیبل بن شهاب کلبی قینی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اُقَیْبِل قَیْنی، «اقیبل بن شهاب کلبی»
[۱] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
یا «اقیبل بن نَبهان بن خُنُف»،
[۲] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
از شخصیت های مبهم عصر اموی (تولد اواخر سده اول قمری) می باشد.


وی را بدین سبب که به «بنوقَین بن جَسر» منسوب بود، قَینی می‌خواندند.
[۳] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
به خصوص یک قطعه - خواه جعلی خواه واقعی - که در اثنای حمله حجاج به مکه سروده شده و سرانجام سرگذشت اقیبل را به « افسانه متلمس » شبیه کرده، موجب شهرت او در ادبیات عرب شده است.

بدیهی است که این روایات اگر سراپا افسانه نباشد، باری به افسانه در آمیخته است، به خصوص که دو روایت موجود درباره او تا حدی متناقضند، چندان که می‌توان گفت دو شخصیت درهم خلط شده اند.

۲.۱ - سرباز حجاج

در روایت نخست
[۴] جاحظ عمرو، الحیوان، ج۷، ص۱۰۲-۱۰۳، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
[۵] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.
[۶] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵-۲۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
می خوانیم که چون عبدالملک بن مروان در ۷۲ قمری حجاج بن یوسف را به سرکوبی « عبدالله بن زبیر » که داعیه خلافت داشت، روانه حجاز کرد،
[۷] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۷، بغداد، مکتبة المثنی.
اقیبل یکی از سپاهیان حجاج بود. چون حجاج منجنیق‌ها به کوه ابوقبیس نهاد تا خانه خدا را به سنگ بکوبد، اقیبل دل نگران شد و سرانجام شهامت آن را یافت که قصیده ای در انتقاد از حجاج بسراید.

۲.۱.۱ - نقد حجاج

از این قصیده که به قول آمدی
[۸] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
مفصل بوده، بیش از شش بیت در دست نیست. در این ابیات اشاره شده است که سپاه، روز سه شنبه از منی به جانب مکه حرکت کرده است:
سپاهیان، خاموشند و گویی حیرت زده به سوی حجی شگفت رهسپارند.
سرانجام شاعر آرزو می‌کند که از شر بنی ثقیف (قبیله حجاج) رهایی یابد.
[۹] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
[۱۰] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.


۲.۱.۲ - قصد جان

به هر حال، هنگامی که حجاج از مضمون اشعار آگاهی یافت، برآشفت و قصد جانش کرد. اقیبل سراسیمه به جانب دمشق گریخت. در این اثنا، حجاج در نامه ای، عبدالملک بن مروان را آگاه کرد که اقیبل اهل شام را از یاری او بازداشته است.
[۱۱] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
اقیبل از بیم جان به گور مروان بن حکم پناه برد. خلیفه وی را به بارگاه خود فراخواند و در قبال مدیحه ای ،
[۱۲] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
به ظاهر او را بخشید، اما در نامه ای به حجاج نوشت که او در کار اقیبل مختار است. سپس نامه را مُهر کرد و به اقیبل سپرد و چنان وانمود که امان نامه اوست.

۲.۱.۳ - فرار

اقیبل به سوی حجاج رهسپار شد، اما در کار خویش تأمل کرد و به یاد « صحیفه متلمس » افتاد. پس نامه را گشود و چون از محتوای آن آگاهی یافت، اشعاری بدین مضمون سرود:
« حجاج عذر مرا نخواهد پذیرفت و امان نامه جز زیانی عظیم نخواهد بخشید »؛
سپس نامه را به سویی افکند و گریخت.
[۱۳] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.
[۱۴] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
آمدی معتقد است که قبیله اقیبل به او چنین هشداری داده بودند.
[۱۵] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.


۲.۲ - شاعری سیاهپوست

اما در روایت دوم
[۱۶] ابن عساکر علی، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۹۱، دمشق، ۱۳۳۱ق.
اقیبل قینی شاعری سیاه پوست و معاصر یزید بن معاویه بود. ظاهراً وی را به اتهام قتل به حضور یزید آوردند. یزید پس از محاوره ای شاعرانه از خطای وی درگذشت، اما پس از چندی او به جنایتی دیگر دست زد. حجاج به زندانش افکند، اما از زندان گریخت و به آرامگاه مروان بن حکم پناه برد.
اشعاری که ابن عساکر
[۱۷] ابن عساکر علی، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۹۱، دمشق، ۱۳۳۱ق.
در این باب نقل کرده (به جز سه بیت پایانی)، غیر از ابیاتی است که در منابع گذشته آمده است (دو بیت در وصف خمر و دو بیت در حریت و آزادگی ).

زرکلی تاریخ مرگ وی را حدود ۸۵ قمری /۷۰۴ میلادی حدس زده است.
[۱۸] زرکلی، اعلام، ج۲، ص۶.

بلاذری گوید:
وی نزد قبیله خویش رفت و تا پایان عمر همان‌جا بود.
[۱۹] بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.

اما آمدی پس از نقل شرح احوال وی، مرگ او را بر اثر سقوط از پشت شتر دانسته است.
[۲۰] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.


اشعاری که از وی بر جای مانده، در منابع پراکنده است. ابوتمام پنج بیت در مدح عبدالعزیز (ظاهراً عبدالعزیز بن مروان ) به وی نسبت داده است که بی تردید از آن « نصیب بن رماح » است.
[۲۱] ابوتمام حبیب، الوحشیات، ج۱، ص۲۶۰، به کوشش عبدالعزیز میمنی و محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۸۷م.
[۲۲] میمنی عبدالعزیز، ج۱، ص۲۶۰، حاشیه بر الوحشیات (ابوتمام).

جاحظ در الحیوان ، دوبار به اقیبل اشاره کرده، یک بار ضمن شرح احوال وی، اشعار او در باب امان نامه و تشبیه آن به «مارهای سهمگین» را آورده است
[۲۳] جاحظ عمرو، الحیوان، ج۴، ص۲۵۳-۲۵۴، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
[۲۴] ابن عبدالبر یوسف، بهجة المجالس، ج۱، ص۴۹۰، به کوشش محمد مرسی خولی، بیروت، ۱۹۸۱م.
و بار دیگر در فصلی که به «فیل» اختصاص داده، اشعار اقیبل در باب سپاه حجاج را ذکر کرده است.
[۲۵] جاحظ عمرو، الحیوان، ج۷، ص۱۰۲، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.

ابوعبید بکری چهار بیت در «نصایح» به وی نسبت داده،
[۲۶] ابوعبید بکری عبدالله، سمط اللآلی، ج۲، ص۹۰۴، به کوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، ۱۳۵۴ق /۱۹۳۶م.
که دو بیت از آن‌ها در « المؤتلف و المختلف » آمدی نیز آمده است.
[۲۷] آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.


(۱) آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
(۲) ابن عبدالبر یوسف، بهجة المجالس، به کوشش محمد مرسی خولی، بیروت، ۱۹۸۱م.
(۳) ابن عساکر علی، التاریخ الکبیر، دمشق، ۱۳۳۱ق.
(۴) ابوتمام حبیب، الوحشیات، به کوشش عبدالعزیز میمنی و محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۸۷م.
(۵) ابوعبید بکری عبدالله، سمط اللآلی، به کوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، ۱۳۵۴ق /۱۹۳۶م.
(۶) بلاذری احمد، انساب الاشراف، بغداد، مکتبة المثنی.
(۷) جاحظ عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
(۸) زرکلی، اعلام.
(۹) میمنی عبدالعزیز، حاشیه بر الوحشیات (ابوتمام).

۱. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
۲. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۳. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
۴. ↑ جاحظ عمرو، الحیوان، ج۷، ص۱۰۲-۱۰۳، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
۵. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.
۶. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵-۲۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۷. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۷، بغداد، مکتبة المثنی.
۸. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۹. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
۱۰. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۱۱. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۱۲. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸، بغداد، مکتبة المثنی.
۱۳. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۸-۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.
۱۴. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۱۵. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۱۶. ↑ ابن عساکر علی، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۹۱، دمشق، ۱۳۳۱ق.
۱۷. ↑ ابن عساکر علی، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۹۱، دمشق، ۱۳۳۱ق.
۱۸. ↑ زرکلی، اعلام، ج۲، ص۶.
۱۹. ↑ بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۵۹، بغداد، مکتبة المثنی.
۲۰. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۶، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
۲۱. ↑ ابوتمام حبیب، الوحشیات، ج۱، ص۲۶۰، به کوشش عبدالعزیز میمنی و محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۸۷م.
۲۲. ↑ میمنی عبدالعزیز، ج۱، ص۲۶۰، حاشیه بر الوحشیات (ابوتمام).
۲۳. ↑ جاحظ عمرو، الحیوان، ج۴، ص۲۵۳-۲۵۴، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
۲۴. ↑ ابن عبدالبر یوسف، بهجة المجالس، ج۱، ص۴۹۰، به کوشش محمد مرسی خولی، بیروت، ۱۹۸۱م.
۲۵. ↑ جاحظ عمرو، الحیوان، ج۷، ص۱۰۲، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
۲۶. ↑ ابوعبید بکری عبدالله، سمط اللآلی، ج۲، ص۹۰۴، به کوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، ۱۳۵۴ق /۱۹۳۶م.
۲۷. ↑ آمدی حسن، المؤتلف و المختلف، ج۱، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اقیبل قینی»، ج۹، ص۳۷۹۶.    


رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران عرب
جعبه ابزار