اسماعیل صدر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اسماعیل صدر، از
مراجع تقلید ، مدرسان و مبلغان اصلاح طلب و
مجاهد شیعه لبنان در
قرن سیزدهم و چهاردهم هجری بود.
وی
فرزند سید صالح و از خاندان معروف صدر است که به سال حدود ۱۵۶ ق در جبل عامل
لبنان به
دنیا آمد. در شش سالگی پدرش را از دست داد و تحت
تربیت برادر بزرگتر خود سید محمد علی، معروف به آقا مجتهد، پرورش یافت.
مقدمات و مقداری از سطح را نزد وی خواند و بعد از فوت برادر، در درس
شوهر خواهر خود، شیخ محمدباقر (صاحب
هدایه المسترشدین) حاضر شد و سطح را تکمیل کرد و شروع به
درس خارج نمود. در ۱۲۸۱ ق، تمام اموال موروثی خود را به برادرانش واگذارد و به قصد تکمیل مراتب علمی عازم
عتبات گردید.
ورود او به نجف، مصادف با درگذشت
شیخ مرتضی انصاری بود؛ لذا
فقه و
اصول را نزد
میرزا محمدحسن شیرازی، آقا شیخ راضی و
شیخ مهدی کاشف الغطا، خواند معقول و
اخلاق را نیز از استادان دیگر تحصیل کرد و با کمال جدیت، تحصیلات خود را ادامه داد. وی به مباحثه علمی دو یا چند نفره علاقه‌ای وافر داشت و دیگران را نیز به مباحثه دعوت می‌کرد. در ۱۲۸۲ ق به مکه رفت و پس از بازگشت از
مکه چندی در
اصفهان اقامت گزید و در ۱۲۹۴ ق از آنجا به
عراق رفت. در ۱۳۰۰ ق نیز به
زیارت مشهد مقدس شتافت. او تا ۱۳۱۲ ق که
میرزای شیرازی درگذشت، در
سامرا اقامت داشت و یکی از سه شاگرد مبرز
میرزا بود که از جانب او تدریس می‌کردند.
در مدت اقامت در سامرا، علما و اهل فضل مانند شیخ عبدالحسین آل یاسین، سیدمیرزاعلی
شیرازی،
میرزا محمدحسین نائینی و
سید علی سیستانی در مجلس درس او حاضر می‌شدند. پس از آن، از سامرا
مهاجرت کرد (۱۳۱۴ق) و در
کربلای معلی اقامت نمود و به تدریس پرداخت و از
علما و
مراجع تقلید شیعه گردید و حوزه علمیه مهمی در کربلا تأسیس کرد که از حوزه درس او استادان بزرگی چون
میرزا محمدحسین نائینی،
سید شرف الدین عاملی، حاج
سید حسین فشارکی و افاضل دیگری درخشیدند.
او بر خلاف علمای همطراز خود، به
منبر می‌رفت و
مردم را
وعظ و
ارشاد می‌نمود، چنانکه در
سفر اصفهان روی داد. سید اسماعیل صدر، علاوه بر کمالات علمی‌و روحانی، به امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مسلمانان نیز عنایت داشت.
حمایت از مصرف کالای داخلی، موضعگیری بر ضد محمدعلی شاه در جریان
مشروطیت، حکم جهاد دفاعی و مقابله با اشغالگری نیروهای روس و انگلیس از جمله فعالیت‌های سیاسی اجتماعی وی می‌باشد.
در ۱۳۱۶ ق، «شرکت اسلامیه»، که کارخانه‌ای نساجی بود در اصفهان تأسیس شد و
وعاظ، مردم را به مصرف کالاهای وطنی، تشویق کردند و سیدجمال الدین واعظ نیز رساله مبسوطی به همین مناسبت، تحت عنوان لباس التقوی نوشت و چنین
استدلال نمود که‌ایرانیان نباید کالاهای خارجی مصرف نمایند، بلکه از وظایف حتمی مسلمانان است که از آن شرکت حمایت و استقبال نمایند. جالب آنکه هشت تن از مراجع تقلید آن
زمان، بر این رساله تقریظ نوشتند. سیداسماعیل صدر نیز اظهار امیدواری کرد که با تأسیس آن شرکت، «مسلمانان از گرفتاری به
کفار … برهند و ممالک محروسه ایران، از احتیاج به
کفر، مستغنی شود».
صدر هرچند که از
جنبش مشروطه، بر خلاف برخی از همقطاران خود حمایتی نکرد اما حوادثی که پس از آن روی داد، او را ناگزیر به صحنه کشاند. همدستی
محمدعلی شاه با روسیه تزاری در بمباران مجلس و انحلال مشروطه ایران و نیز تأیید ضمنی شاه از تجاوز روس‌ها به شمال ایران و یا حداقل، سکوت وی در مقابل این تجاوز، سید اسماعیل صدر را وادار به موضعگیری بر ضد محمدعلی شاه نمود.
در ۱۳۲۹ ق که استعمارگران ایتالیایی، سرزمین طرابلس غرب (لیبی)، از متصرفات عثمانی را تصرف خود در‌آوردند، وی و جمعی از مراجع و
علمای شیعه عتبات، طی تلگرافی به سلطان محمد پنجم، پادشاه عثمانی، خاطر نشان ساختند که به نمایندگی از سوی هشتاد میلیون
شیعه جعفری در ایران،
هندوستان و سایر نقاط جهان، حکم
جهاد دفاعی را صادر نمودیم.
آنان از سلطان عثمانی مصرانه تقاضا کردند و تأکید نمودند که دیگر فریب دغلکاری‌های دولت‌های اروپایی را نخورد و از کمک‌های دروغین آنها چشم پوشی نماید، زیرا که‌این امر به مقتضای شریعت در شأن خلافت نیست و در عوض از او خواستند که به نیروهای داوطلب مسلمان که از گوشه و کنار جهان به کمک او خواهند شتافت تکیه نماید.
اندکی بعد از آن واقعه و پس از حمله قوای روس به شمال ایران و اشغال بخش‌هایی از خاک کشور و کشتار آزادیخواهان در تبریز، رشت، در اواخر ۱۳۲۹ ق سیداسماعیل صدر، همراه با برخی از مراجع و علمای بزرگ عتبات، دو
فتوای جهاد بر ضد متجاوزان روس صادر نمود. مراجع و علما هم به رهبری
آخوند خراسانی تصمیم گرفتند که برای بیرون راندن روس‌ها از ایران، دسته جمعی به این کشور
مهاجرت نمایند. بدین منظور گروه کثیری از مراجع و علمای عتبات عازم کاظمین شدند تا از آنجا روانه ایران شوند. سیداسماعیل صدر که در آن زمان به کربلا به سر می‌برد، نیز در رأس گروهی از علما رهسپار کاظمین گردید. او در آنجا همانند
میرزا محمد تقی شیرازی،
شیخ الشریعه اصفهانی و شیخ عبدالله مازندرانی، اغلب اعلامیه‌ها و فتاوای ضد بیگانگان را امضا می‌کرد.
در اواخر ۱۳۳۲ ق که
جنگ جهانی اول آغاز شد و متفقین به
دولت عثمانی اعلام جنگ داد و نیروهای انگلیسی در ۲۵
ذیحجه آن سال بندر فاو را در جنوب عراق اشغال کرده و به پیشروی خود در خاک عراق ادامه دادند، مراجع و علمای شیعه عتبات، از جمله صدر طی فتاوایی، بر
ضد کفار مهاجم اعلام جهاد نمودند و از همه مسلمانان خواستند تا مانع هجوم کفار به بلاد اسلام شوند.
سیداسماعیل صدر در ۳
جمادی الاول ۱۳۳۷ در حدود هشتاد و یک سالگی در
کاظمین درگذشت. پیکر او پس از
تشییع باشکوه، در یکی از حجره‌های پایین پای رواق مطهر دفن شد و مجالس ختمی‌به همین مناسبت در اغلب شهرهای شیعه نشین برگزار گردید.
دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «اسماعیل صدر».
