ادوار علم الفقه و اطواره (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ادوار علم الفقه واطواره»،
اثر شیخ علی کاشف الغطاء که تحولات تاریخی و ادوار مختلف
فقه و
اجتهاد اسلامی را از آغاز
شریعت اسلامی تا
زمان خودش پی گیری می‌کند.
کاشف الغطا، معتقد است که
علم فقه با واقعیت عینی زندگی بشر مرتبط است، و لذا در هر عصر و دوره‌ای مقتضیات آن تغییر می‌کند. فرق بسیاری وجود دارد بین زندگی در صدر
اسلام و این زمان. در این زمان که زندگی بشر بسط یافته و گسترش پیدا کرده است.
استنباط احکام و تطبیق آن بر حوادث روزانه مهارت علمی ویژه‌ای می‌طلبد. برای آن که یک
مجتهد بتواند، استنباط خود را منطبق بر شرایط روز کند، لازم و ضروری است که به
دقت سیر تحولات ادوار
فقه اسلامی را بررسی کند تا بر مهارت و
بصیرت وی افزوده شود و بتواند بر طبق شرایط روز به استنباط
احکام شرعی بپردازد.
کتاب از یک مقدمه و هفت بخش ترکیب یافته، در هر بخش دوره‌ای از
فقه را بیان کرده است. شیوه نگارش مؤلف، تاریخی و تحلیلی است و سعی کرده روند تکاملی
علم فقه را در ادوار مختلف نشان دهد و فراز و نشیب‌های این دانش را تحلیل نماید.
وی دوره اول فقه و
شریعت را
عصر رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم معرفی نموده و به مناسبت، از آغاز
وحی به
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، در
غار حرا ، بحث را شروع کرده است. در آغاز به احکامی اشاره می‌کند که در عصر
رسالت تشریع شد. وی با تفکیک دوران
مکه و
مدینه هر کدام را جداگانه بررسی کرده، ویژگی تشریع در هر یک از این دو دوره را بازگو می‌کند. مصدر تشریع در این دوره
وحی الهی است، بر خلاف کسانی که آن را مستند به
اجتهاد پیامبر می‌دانند. در این عصر، کلمه فقه بر فهم همه معارف اسلامی اطلاق می‌شد؛ یعنی همه آنچه که در
قرآن آمده است، و البته فقه را نیز شامل می‌شود و لذا به قراء قرآن فقها می‌گفتند. در این دوره برخی از
اصحاب پیامبر در وقایع مختلف از طریق اجتهاد به استنباط احکام شرعی می‌پرداختند و از آن جا که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حضور داشتند، مجالی برای
اختلاف در احکام وجود نداشت.
دوره دوم فقه از
وفات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شروع می‌شود و تا
زمان خروج
معاویه از
اطاعت خلیفه مسلمین (
امام علی علیه‌السّلام ) ادامه می‌یابد. در این دوره جامعه اسلامی به
کتابت قرآن اهتمام داشتند. نویسنده، مطالب مختلفی درباره جمع و کتابت قرآن براساس منابع علوم قرآنی ارایه می‌کند.
در این دوره، اگر برای مسلمانان مسئله جدیدی پیش می‌آمد به
حاکم شهر مراجعه می‌کردند و اگر حاکم جواب مسئله را نمی‌دانست به صحابه‌ای که در آن شهر بودند، رجوع می‌کردند، اگر
صحابه حدیثی از پیامبر می‌دانستند آن را بازگو می‌نمودند و الا حاکم شهر در آن مسئله اجتهاد می‌کرد و حکمی صادر می‌نمود. مصادر فقهی در این دوره عبارت بودند از:
کتاب ،
سنت ،
اجماع ،
استشاره صحابه ،
اجتهاد .
در این دوره صحابه در تدوین سنت (
کتابت حدیث )
اختلاف کردند. هم چنین
عمر ، ممنوع کرد که فقها از مدینه به سایر شهرها مسافرت کنند، مگر این که وظیفه‌ای از طرف حاکم به آنان محول شود، حضرت امام علی علیه‌السّلام چنین حکمی را صحیح نمی‌دانست.
در اوایل
خلافت عثمان ، فقها به شهرهای مختلف رفتند و مردم هر منطقه‌ای به آنان رجوع می‌کردند. از مشخصات این دوره آن است که تابعینی نیز به جمع می‌پیوستند و قرآن تا حد زیادی مغفول واقع گردید.
دوره سوم، از پایان دوره دوم شروع می‌شود تا خلافت
عمر بن عبدالعزیز در
سال ۹۹ بعد از
هجرت . در این دوره
مسلمانان به دو گروه تقسیم شدند: گروهی که به معاویه پیوستند و گروهی که هم چنان به
بیعت خود با حضرت
علی علیه‌السّلام ادامه دادند. سرپیچی معاویه از پذیرش خلافت
امام علی علیه‌السّلام اولین حادثه‌ای بود که
وحدت جهان اسلام را به طور جدی خدشه دار کرد. در این دوره
احادیث غلط و مجعول وارد
شریعت شد و مذاهب مختلفی نیز به صورت جدی شکل گرفت. مؤلف به تفصیل به جنگ‌های حضرت علی علیه‌السّلام و شهادت امام حسن و امام حسین علیه‌السّلام پرداخته است.
دوره چهارم از سال ۹۹ ق شروع می‌شود و تا اوایل
قرن چهارم ادامه می‌یابد. وی درباره تحولات این دوره به تفصیل از چگونگی شکل گیری
مذاهب اربعه اهل سنت و متون حدیثی شیعی و سنی و
اختلاف رای فقهی فقها سخن می‌گوید.
دوره پنجم، از اوایل قرن چهارم شروع می‌شود و تا سقوط
دولت عباسی در سال ۶۵۵ ق ادامه می‌یابد. در این دوره مذاهب فقهی اهل سنت به چهار مذهب منحصر می‌شود.
دوره ششم نیز از سقوط عباسیان تا اواخر قرن یازدهم ادامه می‌یابد. در دوره پنجم و ششم،
فقه اهل سنت یک فقه کاملا تقلیدی است که اجتهادی در آن صورت نمی‌گیرد و در حقیقت یک نحوه
جمودگرایی بر فقه آنها در این دو دوره
حاکم است.
دوره هفتم نیز از
قرن ۱۱ شروع و تا
زمان مؤلف ادامه می‌یابد.
از ویژگی‌های برجسته این کتاب آن است که مؤلف علاوه بر
تحلیل خصوصیات فقهی هر دوره، به مسایل سیاسی و اجتماعی آن دوره نیز توجه کامل دارد و آنها را به تفصیل بیان می‌کند.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
