ادب القاضی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَدَب‌ُ الْقاضی، یا ادب القضاء، عنوانی است مشترک برای شماری از نوشته‌های فقیهان مذاهب اسلامی درباره آنچه به آداب
قضا و شرایط
قاضی از نظر
شرع اسلام مربوط می‌شود.
در پی گسترده شدن قلمرو سرزمین‌های اسلامی و به طبع نیاز بیشتر به قاضیان، وجود دستورعمل‌های مدون برای امر
قضا از دیدگاه شرع اسلام لازم می‌نمود، دستور عمل‌هایی که مشتمل باشد بر شروطی که باید در شخص جمع آید تا بتواند به عنوان
قاضی نصب گردد و سپس آدابی که در امر قضا باید رعایت کند.
آداب قضا به تدریج به صورت جزئی از مسأله کلی قضا در کنار مسائل و ابواب گوناگون فقهی مطرح شد و مسائلی گوناگون را در برگرفت که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: قاضی برای رسیدگی به
دعاوی باید مکان وسیعی را انتخاب کند که عده بیشتری از دادخواهان به آسانی توان دسترسی به وی را داشته باشند،
در جلسات
دادرسی باید اهل
علم حضور داشته باشند تا اگر مسائلی پیچیده مطرح شد، قاضی برای
مشاوره از آنان بهره گیرد،
رعایت
عدل و
انصاف و
مساوات در میان
متخاصمین ، تا آن‌جا که حتی در پاسخگویی به
سلام ، یکی از آن دو را بر دیگری مقدم ندارد؛
همچنین مسائلی چون احکام مربوط به شهادات، شرایط
شهادت و کیفیت ادای آن
به بعد و اینکه آیا با عزل یک
قاضی حکم وی نیز
فسخ می‌گردد، یا نه.
به هر صورت آثار متعددی با عنوان ادب القاضی از سوی فقیهان تألیف شد و شایان توجه اینکه فقهای
حنفی و
شافعی بیشتر به این موضوع پرداختند، چه عملاً در امر
قضا نقشی مؤثر داشتند و لزوم تألیف چنین آثاری را به خوبی حس می‌کردند. فقیهان دیگر مذاهب بیشتر در ضمن مجموعه‌های فقهی در بابی با همین عنوان، یا در باب‌های عام‌تری با عنوان قضا یا اقضیه به مباحث فقهی مربوط به آداب قضا پرداخته‌اند. مثلاً از
امامیه ،
ابن بابویه در
من لایحضره الفقیه ،
شیخ مفید در
المقنعه ،
شیخ طوسی در
المبسوط و
ابن ادریس در
السرائر باب‌هایی را با عنوان
ادب القاضی یا
آداب القضاء یا
ادب القضاء گشوده‌اند. نظیر چنین ابوابی در مجامیع حدیثی
اهل سنت و نیز در آثار فقهی مالکیان و حنبلیان نیز یافت می‌شود.
۱.
ادب‌القاضی ، تألیف
قاضی ابویوسف (د ۸۲ ق) شاگرد بنام
ابوحنیفه که
حاجی خلیفه آن را نخستین
تصنیف درباره آیین قضا در
فقه اسلامی شمرده است.
۲.
ادب‌القاضی ، تألیف شاگرد دیگر ابوحنیفه،
محمد بن حسن شیبانی (د ۸۹ق). از این کتاب نسخه‌ای در دست نیست، اما پزدوی
و فضل
الله بن روزبهان
از آن سود برده‌اند.
۳.
ادب‌القاضی ، از
حسن ابن زیاد لؤلؤی (د ۰۴ق) که او نیز از یاران ابوحنیفه بود و مدتی قضای
کوفه را بر عهده داشت.
۴.
ادب‌القاضی ، تألیف
محمد بن سماعه (د ۳۳ق) فقیه و قاضی بغدادی و از شاگردان ابو یوسف است.
۵.
ادب‌القاضی ، از
احمد بن عمر ، معروف به خصّاف (د ۶۱ق) که از پراهمیت‌ترین کتب در این زمینه بوده، و بسیار مورد توجه واقع شده است.
از این اثر نسخ بسیاری در دست است که از آن میان می‌توان به نسخه‌های موجود در
کتابخانه‌های عباسیه بصره خاقانی،
کوپریلی،
فاتح، ملاچلبی و رامپور اشاره کرد. بر این کتاب برخی نویسندگان شرح‌هایی نوشته‌اند از جمله
عبدالعزیز بن احمد حلوایی (د ۵۶ق)
و
حسام‌الدین عمر بن عبدالعزیز (د ۳۶ق) از بزرگان
حنفی خراسان که شرح وی مشهورترین شروح ادب القاضی خصاف است. نسخه‌هایی خطی از آن در
کتابخانه‌های ظاهریه،
دارالکتب مصر
و غیر آن‌ها موجود است.
۶.
ادب‌القاضی ، از
ابوخازم عبدالحمید بن عبدالعزیز (د ۹۲ق) که مدتی قاضی
شام ،
کوفه و کرخ بغداد بود.
۷.
ادب‌القاضی و القضاء ، تألیف
ابومهلب هیثم بن سلیمان قیسی (د ح ۱۰ق) قاضی تونس که تنها بخشی از آن در دست است که به کوشش فرحات دشراوی در تونس ۹۷۰م چاپ شده است.
۸.
ادب‌القاضی ، تألیف
احمد بن اسحاق ابوجعفر تنوخی (د ۱۷ق) ادیب، مفسر و محدث
۹.
ادب‌القاضی ، از
عبدالله بن حسین ابومحمد نیشابوری ناصحی (د ۴۷ق) قاضی القضات خراسان که به گفته زرکلی
نسخه‌ای از آن در دمشق موجود است.
۱۰.
ادب‌القاضی ، از
احمد بن سلیمان ، معروف به کمال پاشازاده (د ۴۰ق) که مدتی عهده‌دار قضای ادرنه بود. نسخه‌هایی از این اثر در
کتابخانه‌های برلین آلوارت، شم و وین فلوگل، شم موجود است.
۱۱.
ادب‌القضاه ، از
عبدالوهاب بن احمد شعرانی (د ۷۳ق).
۱.
ادب‌القاضی ، از
محمد بن ادریس شافعی که غزالی نیز در احیاء به آن اشاره دارد.
۲.
ادب‌القضاه ، تألیف
محمد بن عبدالله بن عبدالحکم (د ۶۸ق) از فقهای
شافعی در مصر
۳.
ادب‌القضاء ، اثر
ابوسعید حسن بن احمد اصطخری (د ۲۸ق)
قاضی قم و متصدی حسبه
بغداد ۴.
ادب‌القاضی ، تألیف
ابوالعباس ابن قاص (د ۳۵ق).
سزگین نسخه‌ای از آن را در
کتابخانه فیض
الله افندی یاد کرده است.
۵.
ادب‌القضاء یا القاضی ، از
ابوبکر ابن حداد مصری (د ۴۴ق) که خود مدتی قضای
مصر را بر عهده داشته است.
۶.
ادب‌القضاه ، تألیف
قفال شاشی (د ۶۵ق)
۷.
ادب‌القضاء ، تألیف
ابومحمد حسن بن احمد حداد بصری .
۸.
ادب‌القضاء ، اثر
ابوالحسن محمد بن یحیی بن سراقه عامری (د ۱۰ق)
فقیه اهل
بصره .
۹.
ادب‌القضاء ، از
ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (د ۲۹ق).
۱۰.
ادب‌القاضی ، تألیف
ابوالحسن ماوردی (د ۵۰ق) که آن را محیی الدین سرحان در بغداد ۳۹۱ق/ ۹۷۱م منتشر کرده است.
۱.
ادب‌القاضی ، تألیف
ابوعاصم محمد بن احمد عَبّادی هروی (د ۵۸ق).
۲.
ادب‌القضاه ، از
ابوالحسن علی بن احمد زبیلی .
۳.
ادب‌القضاء ، از
ابوالمعالی مجلّی بن جُمیع قرشی مخزومی (د ۵۰ق) که نام دیگر آن العمده است.
۴.
ادب‌القاضی ، نوشته
ابوسعد عبدالکریم سمعانی (د ۶۲ق) که نسخه‌ای از آن در
کتابخانه عارف حکمت موجود است.
۵.
ادب‌القضاه ، تألیف
ابن ابی الدم (د ۴۲ق) که توسط محمدمصطفی زحیلی در دمشق ۳۹۵ق/۹۷۵م منتشر گردیده است.
۶.
ادب‌القضاه ، اثر
شرف الدین احمد بن مسلم بن سعید قرشی ملحی (د ۹۳ق) که نسخه‌ای از آن در
کتابخانه عباسیه بصره موجود است.
۷.
ادب‌الحکام فی سلوک طرق‌الاحکام ، از
شرف الدین غزی (د ۹۹ق) که به
آداب القضاه نیز معروف است و نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر
وجود دارد و مختصری از آن با عنوان
عماد الرضا به بیان ادب القضاء از
زکریا بن محمد انصاری مصری (د ۲۶ق) به صورت خطی در دارالکتب مصر
و کتابخانهچستربیتی آربری، شم موجود است.
۸.
ادب‌القضاء ، از
محمد بن احمد سمنودی ، مشهور به ابن محلی (د ۹۰ق).
۹.
الدیباج المذهب فی احکام المذهب فی ادب القضاء ، که مؤلف آن شناخته نیست و نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر
وجود دارد.
۱. ادب‌القاضی، از
ابوعبید قاسم بن سلام (د ۲۴ق) از فقیهان
اصحاب حدیث .
۲. ادب‌القاضی، از
ابن قتیبه دینوری (د ۷۶ق).
۳. ادب‌القاضی، تألیف
محمدبن‌جریر طبری (د ۱۰ق) پایه‌گذار
مذهب جریری .
۴. ادب‌القضاء، از
احمد بن محمد خلاّل (د۱۱ق) ازفقیهان
حنبلی .
۵.
آداب‌القاضی و المفتی ، اثر
قاضی محمد بن احمد صعدی (د ۱۸۲ق) از فقیهان
زیدی .
۶.
محمد بن سحنون (د ۵۶ق) نیز کتاب مفصلی داشته که چند جزء از آن در باب ادب القضاه بوده است.
(۱) ابن ابی الدم، ابراهیم، ادب القضاء، به کوشش محمدمصطفی زحیلی، دمشق، ۹۷۵م.
(۲) ابن ادریس، محمد، السرائر، قم، ۴۱۰ق.
(۳) ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، ۴۰۱ق/۹۸۱م.
(۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۸ق/ ۹۷۸م.
(۵) ابن ندیم، الفهرست.
(۶) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
(۷) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۳۹۰ق/۹۷۰م.
(۸) پزدوی، علی، «اصول الفقه»، در حاشیه کشف الاسرار علاءالدین بخاری، استانبول، ۳۰۸ق.
(۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۰) حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیه، قم، ۴۱۳ق.
(۱۱) خاقانی، علی، مخطوطات المکتبه العباسیهفی البصره، بغداد، ۳۸۰ق/۹۶۱م.
(۱۲) خدیویه، فهرست.
(۱۳) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۳۴۹ق.
(۱۴) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۴۰۶ق.
(۱۵) زحیلی، محمدمصطفی، مقدمه و تحشیه بر کتاب ادب القضاء.
(۱۶) زرکلی، اعلام.
(۱۷) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۳۸۴ق/۹۶۵م.
(۱۸) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۳۵۴ق.
(۱۹) سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، ۹۵۴م.
(۲۰) طوسی، محمد، المبسوط، قم، ۳۵۱ش.
(۲۱) ظاهریه، خطی فقه حنفی.
(۲۲) فادانی، محمدیاسین، اتحاف المستفید، دمشق، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
(۲۳) فضل
الله بن روزبهان، سلوک الملوک، به کوشش محمد نظام‌الدین و محمد غوث، حیدرآباد دکن، ۳۸۶ق/۹۶۶م.
(۲۴) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/طرابلس، ۳۸۷ق/۹۶۷م.
(۲۵) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۳۹۳ق.
(۲۶) کوپریلی، خطی.
(۲۷) مفید، محمد، المقنعه، قم، ۴۱۰ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ادب القاضی»، ج۷، ص۳۰۵۰.
