• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اخلاق هنجاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یک بخش از پژوهش‌های اخلاقی را پژوهش‌های هنجاری در بر می‌گیرد که به این نوع تحقیقات اخلاقی اصطلاحا اخلاق هنجاری، دستوری و توصیه‌ای نیز می‌گویند.
[۱] Normative Ethics، Shelly Kagan، Oxford: Westview Press، ۱۹۹۸، pp ۱-۱۱. ۲.



اخلاق هنجاری به طور کلی در پی تبیین نظامی از قواعد و اصول حاکم بر افعال اخلاقی است. نوعی تامل فلسفی درباره اصول اخلاقی و ارائه دلیل برای اعتقادات و ارزش‌ها. هدف اخلاق هنجاری، دفاع از داوری‌های عام ارزشی و عرضه نظریه‌ای جامع برای تبیین آنها و وظیفه آن دست یابی به معیارهای اخلاقی است که درست و غلط را معین کند. با توجه امور جاری زندگی می‌توان دریافت مردم در طول زندگی خود به داوری اخلاقی می‌پردازند و به خوبی و بدی، درستی و نادرستی، و بایستگی و نبایستگی اخلاقی اموری حکم می‌کنند. چگونه است که رفتاری را خوب و رفتاری را بد می‌دانیم و ملاک و معیار ما در این باره چیست؟ اخلاق هنجاری به دنبال شناسایی و تبیین اساسی‌ترین مبانی و معیارهای درستی و نادرستی و خوبی و بدی و بایستگی و نبایستگی در احکام اخلاقی است.
[۲] خواص، امیر و دیگران، فلسفه اخلاق، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۵، ص۲۰.
در حقیقت وظیفه اصلی اخلاق هنجاری به دو بخش خلاصه می‌شود:

۱.۱ - ارائه طرح کلی

ارائه طرحی کلی و فراگیر از معیارهای عمومی الزام و ارزش اخلاقی؛ مثلا می‌خواهید بدانید که آیا روحیه تهور و بی باکی، خوب است یا بد. پاسخ گویی به این پرسش‌های هنجاری اخلاق، ممکن است پرسش‌های جدیدی را پیش روی شما بگذارد؛ مانند؛ چرا شجاعت خوب است؟ چرا دروغ بد است؟ برای اینکه بدانیم دروغ گفتن یا شجاعت یا تهور یا... خوب است یا بد، باید معیاری برای خوب بودن یا بد بودن بیابیم. در این جاست که دیدگاه‌های مختلفی نیز مطرح شده است و اخلاق هنجاری در این بخش کوششی است برای پدید آوردن نظریه اخلاقی که پاسخگوی مسائل اخلاقی باشد؛
[۳] مک ناوتن، دیوید، نگاه اخلاقی، ترجمه حسن میانداری، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص۲۴.
برخی ملاک خوبی و بدی و درستی و نادرستی و باید و نباید اخلاقی را به هدف و غایت مبتنی می‌کنند. این غایت ممکن است لذت، سود، قدرت، سعادت یا امر دیگری باشد که متناسب با آن نظریه‌های هنجاری لذت گرایی، سودگرایی، قدرت گرایی و سعادت گرایی پدید آمده‌اند. برخی نظریه‌های هنجاری نیز وظیفه گرا هستند که در این نظریه‌ها با صرف نظر از نتیجه عمل بر ویژگی‌های ذاتی عمل یا صفت اختیاری انسان تاکید می‌کنند و مثلا می‌گویند احسان کردن ذاتا خوب است یا خداوند به آن فرمان داده است و ما نسبت به انجام آن وظیفه داریم. بحث از ملاک‌های ارزش گذاری اخلاقی، ما را به تعیین اصول اخلاق که از وظایف اخلاق هنجاری است می‌رساند.

۱.۲ - تعیین مصادیق خوبی و بدی

وظیفه دیگر اخلاق هنجاری علاوه بر تعیین معیارهای فراگیر اخلاقی و تعیین اصول اخلاق، تعیین مصادیق خوبی و بدی و درستی و نادرستی است. فرض کنید هنگامی که در زندان در انتظار اعدام به سر می‌برید، دوستانتان فرصتی فراهم می‌آورند تا بگریزید و با خانواده خود به دیار غربت بروید. آنها می‌گویند که می‌توانند تمهیدات لازم را فراهم سازند و از فرار شما به خطر نمی‌افتند؛ اگر بگریزید از زندگی طولانی تری برخوردار می‌شوید زن و فرزندان شما وضع بهتری خواهند داشت.
این وضعیتی است که سقراط به هنگام محکوم شدن به مرگ با آن مواجه بود ولی وی با ارائه یک استدلال در حوزه اخلاق هنجاری اعدام را بر فرار ترجیح می‌دهد؛ زیرا به نظر او نباید با فرارش قوانین را بشکند و به اصول اخلاقی ذیل استناد می‌کند:

(۱) هرگز نباید کسی را بیازاریم، (۲) باید به وعده هایمان وفا کنیم و (۳) باید از والدین و معلمانمان اطاعت کنیم یا به آنها احترام بگذاریم. وی در هر مورد قضیه دیگری را نیز به کار می‌گیرد که متضمن بیان واقعیت است و آن قاعده یا اصل را در مورد مبتلا به کار می‌گیرد: (الف) اگر فرار کنم به حکومت آسیب می‌رسانم (ب) اگر فرار کنم عهدی را خواهم شکست و (ج) اگر فرار کنم مطیع پدر و مادر و معلم خود نخواهم بود چون جامعه یا دولت در حکم پدر و مادر و معلم است.
خلاصه آن که ارائه معیارهای اخلاقی برای خوبی و بدی و بایستگی و نبایستگی و تعیین مصادیق خوب و بد اخلاقی و باید و نباید اخلاقی از وظایف اخلاق هنجاری است. گفتنی است روش بحث در این نوع پژوهش اخلاقی استدلالی و عقلی است و نه نقلی و تجربی.
[۴] فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، قم، کتاب طه، ۱۳۸۳، ص۲۵-۲۷.


در اخلاق هنجاری با نظریه‌های اخلاقی مواجهیم این نظریات را می‌توان به سه دسته نتیجه گرا، وظیفه گرا و فضیلت گرا تقسیم کرد.
بنابر نظریات وظیفه گرا یک عمل ، ممکن است با صرف نظر از میزان خیر و خوبی که در نتیجه آن به بار می‌آید به دلیل برخی ویژگی‌های درونی و ذاتی اش خوب و بایسته باشد. مانند عمل احسان که با صرف نظر از نتایج فردی و اجتماعی اش به دلیل عادلانه بودن یا متعلق فرمان خدا بودن خوب یا بایسته شمرده شود.
نظریات نتیجه گرا ملاک خوبی و درستی عمل را به هدف و غایت منوط می‌کنند حال آنکه این نتیجه ممکن است لذت، سود، قدرت یا معرفت باشد.
فضیلت گرایی به جای تمرکز بر ذات عمل یا نتایج حاصل از آن در تشخیص خوبی یا بایستگی اخلاقی بر ویژگی‌ها و خصایل شخصیتی، اهمیت قایل است.
[۵] پورتر، جین، اخلاق فضیلت، مجله قبسات، سال چهارم، ش۱۳، ص۱۴۵.


۱. ↑ Normative Ethics، Shelly Kagan، Oxford: Westview Press، ۱۹۹۸، pp ۱-۱۱. ۲.
۲. ↑ خواص، امیر و دیگران، فلسفه اخلاق، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۵، ص۲۰.
۳. ↑ مک ناوتن، دیوید، نگاه اخلاقی، ترجمه حسن میانداری، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص۲۴.
۴. ↑ فرانکنا، ویلیام کی، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، قم، کتاب طه، ۱۳۸۳، ص۲۵-۲۷.
۵. ↑ پورتر، جین، اخلاق فضیلت، مجله قبسات، سال چهارم، ش۱۳، ص۱۴۵.


سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام، برگرفته از مقاله «اخلاق هنجاری».    




جعبه ابزار