اخبار المدینه (ابن شبه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اخبار المدینه
ابن شبه از منابع کهن تاریخ محلی
مدینه، نوشته
عمر بن شبه (۱۷۳ـ۲۶۲ق.) می‌باشد.
این کتاب به جغرافیای تاریخی مدینه و شرح رخدادهای آن با تمرکز بر زندگی و
سیره پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
خلافت عمر و
عثمان اختصاص دارد و با عناوینی مانند کتاب المدینه،
اخبار المدینه
و تاریخ المدینة المنوره
شناخته شده است. برخی از آثار گمشده
ابن شبه مانند
انساب قریش،
نوادر المدنیین، کتاب
امراء المدینه، کتاب
النسب،
مقتل عثمان، و
السقیفه با کتاب حاضر موضوعی یکسان دارند.
ابوزید عمر بن شبة بن عبیده نمیری بصری از
راویان و
اخباریان و
حافظان برجسته
سده سوم ق. است. در اجزای نام او اختلاف است.
شهرت وی به «شبه» از شهرت پدرش گرفته شده که مادرش در کودکی او برایش ترانه‌ای می‌خوانده و شبه خطابش می‌کرده است.
عمر بن شبه در ۱۷۳ق. گویا در
بصره زاده شد و در ۲۶۲/۲۶۳ق. در
سامرا درگذشت.
در آموختن
تاریخ،
مغازی،
سیره،
حدیث،
فقه،
ادب،
شعر و
نسب شناسی کوشا بود و آثار گوناگونش نشان می‌دهد که در علوم مختلف دست داشته است.
آگاهی‌های گسترده اش در حوزه ادب و شعر
در منابعی مانند
الاغانی اصفهانی،
الاستیعاب ابن عبدالبر و
نور المقتبس مرزبانی بازتاب یافته است. در عرصه
تاریخ نگاری درباره
مکه،
مدینه، بصره، و
کوفه و نگارش شرح حال شاعران و امیران و حاکمان این شهرها تحقیقاتی داشته است.
از اندیشه کلامی و فقهی او چندان آگاهی در دست نیست. تنها درباره مخالفتش با اندیشه
مخلوق بودن قرآن گزارش‌هایی روشن یافت می‌شود. پاره کردن کتاب‌ها و آتش زدن خانه وی و ناچار شدنش به
سکوت و
انزوا از پیامدهای این رویداد بود.
ابن شبه به
وثاقت،
صداقت،
عدالت و اعتبار وصف شده و بر خلاف استادش
ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) که
رجالیان و
اهل حدیث به او بی مهری کرده‌اند، با کلماتی احترام آمیز یاد شده است.
مزی (م. ۷۴۲ق.) فهرستی بلند از استادان و شاگردان وی ارائه کرده است.
محمد بن یحیی،
معاویة بن هشام و
ابوغسان از استادان او؛ و
ابوبکر بن ابی الدنیا،
ابوشعیب حرانی و
احمد بن ابی طاهر طیفور از شاگردان او بوده‌اند. بیشترین گزارش‌های ابن شبه از ابوغسان
محمد بن یحیی کنانی، از یاران
مالک بن انس، است که آگاهی‌های بسیار از اخبار و رخدادهای مدینه داشته است. این گزارش‌ها آن گاه که با واژه «قال» و «زعم» همراه شده، ممکن است از نوشته‌های ابوغسان باشد. حمد الجاسر با ارائه شواهدی، وجود این گونه نگاشته‌های تاریخی ابوغسان را تایید می‌کند.
برخی به درستی این ادعا را رد کرده و روایت‌های ابوغسان را از حافظه و نقلی ـ گفتاری دانسته‌اند.
با این که ابن شبه از شاگردان ابن زباله،
از نخستین تاریخ نگاران مدینه است، در این کتاب، گزارش‌هایی اندک از او آورده است. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
)
ابن شبه در گسترش و استواری مکتب تاریخ نگاری مدینه که اصول آن در کارهای
عروة بن زبیر (م. ۹۴ق.) و
ابن شهاب زهری (م. ۱۲۴ق.) و
موسی بن عقبه (م. ۱۴۱ق.) نهاده شد،
نقشی اساسی داشت. بررسی گزارش‌های اخبار المدینه و تلاشی که او در هر گفتار به کار برده، اصالت کار او را نشان می‌دهد. وی برای گردآوری اطلاعات همان روشی را به کار برده که در
تدوین حدیث به کار می‌رفته است؛ بدین معنا که سخن‌های شاهدان و راویان را به صورت شفاهی گرد آورده و کنار هم نهاده
و سپس ابواب یا فصول گوناگون را درباره مکان‌ها و
مساجد و خانه‌های مدینه پدید آورده و با گزارش‌های تکمیل کننده، جوانب و ابعاد هر موضوع را واکاوی نموده است.
ابن شبه با چند واسطه به تاریخ نگاران مغازی و سیر مدینه، می‌پیوندد و با نقل سلسله
سند هر گزارش، بر این پیوستگی و اصالت، صحه می‌گذارد. گاه وی در پایان گزارش، دیدگاه خود را درباره موضوع و خبر بیان می‌کند. (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) توجه به
انساب و
تبارشناسی، استناد به شعر کهن، فراوانی استنادهای قرآنی و یادکرد شان نزول‌ها، ارجاع به
احکام و مناسک فقهی، و آمیختن
تاریخ با
جغرافیا که از ویژگی‌های عمومی
تاریخ نگاری مدینه است، در کتاب ابن شبه به چشم می‌خورد. توانایی او در تبیین و توضیح هر موضوع با ستایش
سخاوی (م. ۹۰۲ق.) روبه رو گشته است.
آگاهی‌های ابن شبه به دو بخش کلی قسمت پذیرند: ۱. گزارش‌ها و دانسته‌هایی که از طریق مشایخ و
اسناد کهن گردآوری شده‌اند؛ مانند گزارش
هجرت و
خلافت و نبرد‌های صدر
اسلام و
سیره پیامبر و
صحابه. ۲. وصف مکان‌ها که از مشاهده عینی
نویسنده ریشه می‌گیرد؛ همچون گزارش درباره خانه‌ها، منزلگاه‌ها، مساجد، چاه‌ها، بازارهای مدینه، و دیگر پدیده‌های جغرافیایی. اصالت، اعتبار و اهمیت پژوهش‌های ابن شبه بیشتر در گزارش‌های نوع دوم تجلی کرده است.
ویژگی دیگر کار ابن شبه، آمیختن
تاریخ سیاسی و
جغرافیای طبیعی است. او همچون مهندسی متخصص، به موقعیت جغرافیایی هر خانه و مناسبات مکانی و تاریخ شکل گیری منازل و محلات و کوچه‌ها توجه می‌کند (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) و از این رو در زمره دانشوران پایه گذار فن خطط مدینه جای می‌گیرد.
توجه به
شان نزول آیات، به ویژه در اخبار مربوط به
سیره نبوی، از رویداد
افک تا داستان
مسیلمه کذاب، از دیگر امتیازهای روش ابن شبه به شمار می‌رود. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود:
) مقایسه میان گزارش‌های
مدائنی (م. ۲۲۵ق.) ـ گر چه از جزئیات اخبار المدینه وی چندان آگاهی نداریم ـ و ابن شبه نشان می‌دهد که ابن شبه تنها نقش راوی با واسطه از مدائنی را ندارد؛ بلکه کار او تکمیل و توسعه آثار مدائنی است و اتقان بیشتری دارد.
اهمیت کتاب
ابن شبه جز قدمت و کهن بودن، در تفصیل گزارش‌هایی است که در دیگر منابع کهن یافت نمی‌شوند؛ همچون اخباری از دوران خلافت عمر و عثمان،
گزارش‌های گوناگون از طریق
ابوغسان کنانی و دیگران از
قبر حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها،
رویداد
فدک،
و دیگر رویدادهای مهم آغاز اسلام. اخبار المدینه به منزله متنی مهم در میان تواریخ محلی و اثری ارزشمند در گردآوری گزارش‌های دوره خلافت ارزیابی شده است.
آگاهی‌های این کتاب، به گونه‌ای گسترده در میراث مدینه نگاری بازتاب یافته و تاریخ نگارانی مانند
ابواسحاق حربی (م. ۲۸۵ق.)،
ابن حجر (م. ۸۵۲ق.)،
سمهودی (م. ۹۱۱ق.) و
احمد بن عبدالحمید عباسی (
سده دهم ق.) در آثار خود از آن بهره گرفته‌اند. بیشترین این گزارش‌ها به سمهودی اختصاص دارد. با این که او گویا همه کتاب ابن شبه را در دست نداشته، در حدود ۳۵۰ خبر را از وی گزارش کرده است.
ابوبکر جوهری (م. ۳۲۳ق.) از شاگردان ابن شبه، در کتاب السقیفة و فدک روایت‌ها و نصوصی از وی آورده که به نظر برخی از محققان، در بازسازی بخش گمشده اخبار المدینه درباره
سقیفه و فدک تاثیر اساسی دارد.
احمد بن ابی طاهر طیفور (م. ۲۸۰ق.) شاگرد دیگر ابن شبه به پیروی از او، کتاب بغداد را بر محور رویدادهای
بغداد، در تاریخ
خلفای عباسی تا پایان دوره مهتدی (م. ۲۵۶ق.) تالیف کرد. از این کتاب تنها جزء ششم درباره رخدادهای دوره مامون بر جای مانده است.
اخبار المدینه در نسخه موجود شامل سه بخش است: ۱. دوران
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم. ۲. دوران
عمر بن خطاب. ۳. دوران
عثمان بن عفان. هر یک از بخش‌ها از آغاز و انجام و در میانه سطرها و کلمات، افتادگی‌ها و ناپیوستگی‌هایی دارد. نیز از لحاظ تکرار گزارش‌ها در چند جا (برای نمونه به این صفحات رجوع شود:
) یا قطع ارتباط موضوعی و گزارش روایت‌ها در جای نامربوط (برای نمونه به این منبع رجوع شود:
) نابسامانی‌هایی دارد. نیز ناخوانا بودن کلمات، سبب خطاهای بسیار در ثبت عبارت‌ها و واژگان جغرافیایی و تاریخی شده است.
بخش اول که افتادگی‌هایی دارد، با گزارشی در
آداب کفن و دفن و تعیین جایی به نام «موضع الجنائز» در خانه پیامبر آغاز شده است؛ جایی که در خانه آن حضرت فراهم شده بود تا وی بر
جنازه مؤمنان نماز بگزارد. درباره موقعیت جغرافیایی
مقام جبرئیل دو گزارش آمده و سپس از
جمع قرآن و ظهور قصاصان و
قصه گویی و برخورد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
خلفا با این پدیده سخن رفته و در همین جا از
تمیم داری و نقش او در رواج افسانه سرایی
که در
فرهنگ و
تمدن روایی نسل‌های بعد، نمودی گسترده داشته، گفتار به میان آمده است. تفصیل سخن درباره جمع قرآن با گزارش‌های گوناگون از راویان مختلف به بخش سوم واگذار شده است. سپس مجموعه‌ای گسترده از احکام، آداب،
مستحبات و
مکروهات مسجد و معرفی بیش از ۵۰ مسجد که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها نماز خوانده یا نخوانده، آمده است.
ادامه گزارش‌ها به تاریخ
کوه احد و قبور
صحابه اختصاص یافته و واکنش پیامبر به
مرگ صحابه و فرزندانش و کیفیت
کفن و دفن آن‌ها و وضعیت و جغرافیای قبرها بازگو شده است. گزارش‌های ابن شبه ثابت می‌کند که در
سیره و
سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ساختن و تعمیر
قبر و بنا نهادن اتاقک‌هایی روی آن، کاری مرسوم بوده است. مثلا ایشان بر قبر
عثمان بن مظعون اتاقکی ساخت. این سنت که با نگرش رسمی
وهابیان عربستان سازگاری ندارد، موجب واکنش مصححان و تعلیقه نگاران سعودی کتاب تاریخ المدینه شده و سبب گشته تا صحت این روایت‌ها و گزارش‌ها را به چالش کشند.
در ادامه می‌توان قدرت مشاهده ابن شبه را در وصف چاه‌ها، منزلگاه‌ها، خانه‌ها و مکان‌ها، بازارها، آبگیرها، بیابان‌ها و سنگ‌های مدینه دید. در این گزارش‌ها، با وضعیتی روشن از خانه‌های نام آور
مدینه، مالکیت ساختمان‌ها و ارتباط منازل، محلات و جاده‌ها و راه‌های ارتباطی مدینه همراه یادکرد گنجینه‌ای از سنگ‌های قیمتی، فتنه‌ها، برخی رخدادهای تاریخی مانند رویداد افک، مسئله
لعان و
ظهار، آمدن هیئت‌ها و گروه‌های قومی ـ مذهبی نزد پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، داستان هجرت‌ها، اسلام آوردن‌ها،
ارتدادها و واقعه مسیلمه کذاب، اشعاری در وصف مدینه، یادکرد
مناقب پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
بنی هاشم و اعمال و
صدقات و
سریه‌ها و نگاهبانان و سیره خانوادگی ایشان آشنا می‌شویم.
نویسنده از خلال زندگی سیاسی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از هنگام
هجرت تا
وفات، به روایت درباره زندگی شهری و عمرانی
این شهر می‌پردازد و شکل گیری مساجد و سکونت و منزل سازی قبایل و تیره‌ها و احیای مناطق و مکان‌ها و مرزهای هر منطقه و طراحی بازارها، چشمه‌ها، چاه‌ها و کوه‌ها را در پیرامون این مرکز توضیح می‌دهد.
در بخش دوم، سیره و رفتار عمر بن خطاب و همراهی اش با ابوبکر همراه گزارش‌هایی از نسب و زندگی، لقب‌های عمر، پاسداری اش از حقوق
بیت المال، اقدامات سیاسی وی در ترویج مسائل مذهبی و
روزه و
نماز، فتاوی فقهی و پرسش‌های فقهی از او و
اجتهادات او آمده و
نویسنده بر سختگیری‌های عمر بر شاعران و زنان، سیره وی در پوشش، سفر، وصیت و جز آن تاکید کرده و اشعاری در مدح وی آورده و آگاهی‌هایی گسترده از دوران
خلافت وی و قوانین و احکامی که اجرا کرده و اسلوب فرماندهی او و نیز کوشش در جمع و تدوین قرآن، ارائه نموده است.
نویسنده تصریح می‌کند که پیشنهاد تعیین
هجرت نبوی به منزله مبدا
تقویم قمری، از جانب
حضرت علی علیه‌السّلام داده شد و عمر بن خطاب آن را پذیرفت و اجرا کرد.
بخش سوم حاوی دورنمایی روشن از زندگی، اسلام آوردن و خلافت و سیره و اخلاق فردی عثمان بن عفان و تلاش‌های وی در جمع و تدوین قرآن و یکسان سازی مصاحف و رفع اختلافات آن‌ها است و به تلاش‌های دیگر
صحابیان در این زمینه نیز اشاره شده است.
نویسنده خبرهای گاه متعارض شاهدان نخست را درباره حرکت مردم
مصر و
کوفه و مسیرهای آن‌ها در آمدن به مدینه و سرانجام کشته شدن
عثمان و
شورش عمومی و قضاوت درباره واکنش و نقش هر یک از صحابیان بزرگ در این رویداد، آورده است. او گزارش‌های مخالفان
خاندان پیامبر را درباره نقش مستقیم حضرت علی علیه‌السّلام و فرزندانش در کشتن عثمان و شعله ور ساختن این
آشوب روایت کرده؛ اما اخبار گوناگون مخالف این دیدگاه را نیز گزارش نموده و بر تلاش حضرت علی علیه‌السّلام و
امام حسن علیه‌السّلام در پیشگیری از این
قتل و شورش تاکید کرده است.
به طور دقیق معلوم نیست کاستی‌های متن اخبار المدینه از چه هنگام به آن راه یافته است.
ذهبی (م. ۷۴۸ق.) از دیدار نیمی از کتاب تا بخش «امامت او» خبر داده است.
این گزارش بر ابهام‌ها می‌افزاید؛ زیرا مرجع ضمیر «او» در سنجش با نسخه فعلی نامشخص است. اما این نکته را روشن می‌کند که اخبار المدینه از سده‌ها پیش به صورت ناقص در دسترس بوده است. در گزارش
سخاوی (م. ۹۰۲ق.) نیز به کاستی بخش پایانی این اثر
تصریح شده است.
احتمال دیگر این است که هر یک از بخش‌های کتاب، اثری مستقل بوده و نسخه نویسان یا دانشوران بعدی آن‌ها را به هم پیوند داده‌اند و در این میان، بخش خلافت
ابوبکر و حضرت علی علیه‌السّلام و دوران بعد تا روزگار مؤلف یا از آغاز نوشته نشده و یا از دید نسخه نویسان پنهان مانده است.
حبیب محمد احمد، نسخه خطی این کتاب را در کتابخانه شخصی سید محمد مظهر الفاروقی در مدینه یافت و از آن عکس گرفت و برای تصحیح و تحقیق به فهیم محمد شلتوت سپرد. وی آن را با عنوان تاریخ المدینة المنوره منتشر کرد. گویا
زرکلی پیشتر به نسخه خطی اخبار المدینه دست یافته بوده است.
به کوشش شلتوت، نخستین چاپ کتاب در ۱۳۹۹ق. با یادداشت‌های وی و فهرست موضوعی و اعلام به قلم بکری شیخ امین انتشار یافت. حمد الجاسر در بررسی این تصحیح، غلط خوانی‌های بسیاری یافته و در مقالات گوناگون به اصلاح و ویرایش آن‌ها پرداخته است،
گر چه از سختی خوانش نسخه و توانایی شلتوت در تصحیح بخش‌های عمده کتاب غفلت نورزیده است. همین ناخوانایی متن موجب شده تاریخ نگاری مانند
سمهودی که این نسخه را در دست داشته، گاه به بدخوانی دچار شود.
شلتوت به پشتوانه سخن سخاوی که ابن فهد اخبار المدینه را از روی دست نوشته
ابن حجر کتابت کرده، به این نتیجه رسیده که نسخه موجود، همان نسخه نگاشته شده به خط ابن حجر است. حمد الجاسر به درستی قرائت شلتوت از عبارت سخاوی را خطا دانسته و با ارائه شواهدی، ارتباط نسخه ابن حجر با نسخه موجود را رد کرده است.
پیش از شلتوت، سلیمان الغنام در پژوهشی برای اخذ مدرک دکتری از دانشگاه ملک عبدالعزیز، به تصحیح همه یا بخش‌هایی از کتاب اقدام کرده بود.
چاپ دیگر کتاب در دار العیان ریاض با یادداشت‌ها و نقدهای عبدالله محمد الدویش (م. ۱۴۰۸ق.)، به ویژه نقدهایی بر مباحث ناسازگار با عقاید
وهابیت، در سلسله آثار الدویش، با کوشش عبدالعزیز بن احمد المشیقح انجام یافته است. الدویش در مسائلی چون تعمیر قبور و ساختن
مقبره که در روایت‌های این کتاب آمده، به دفاع از رویکردهای وهابیت پرداخته و نیز درباره حدیث‌ها و راویان داوری نموده و
صحیح و
ضعیف را مشخص کرده است. در برابر، یکی از محققان شیعی، تلخیصی از روایت‌ها و گزارش‌های اخبار المدینه را فراهم نموده و ۲۰۳ روایت از این کتاب درباره منزلت و فضیلت
اهل بیت: و
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نقد رفتار مخالفان و دشمنان آن‌ها گرد آورده است.
به نظر وی، در این روایت‌ها نشانه‌هایی از تایید عقاید و آموزه‌های
شیعه یافت می‌شود.
اخبار المدینه در نوبتی دیگر، با تحقیق و پاورقی علی محمد دندل و یاسین سعد الله بیان در سال ۱۴۱۷ق. در انتشارات دار الکتب العلمیه بیروت چاپ شده است. این محققان نکات رجالی و حدیثی بسیار در ارزیابی روایت‌ها و راویان آورده‌اند. حسین صابری بخش نخست کتاب را که مشتمل بر ۱۰۶۵ خبر است، با حفظ تعلیقات و یادداشت‌ها به
زبان فارسی ترجمه و در انتشارات مشعر تهران منتشر کرده است.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار المدینه ابن شبه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸.
