• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احکام فقهی تکبیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تکبیر، به بزرگی یاد کردن خداوند با گفتن اللّه أکبر را گویند

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی تکبیر
۲ - معنای اصطلاحی
۳ - مفهوم الله اکبر
۴ - اقوال دیگر درباره معنای الله اکبر
۵ - الله اکبر در روایات
۶ - روشهای تکبیر
۷ - وجوه مختلف درباره معنای کبره تکبیرا
       ۷.۱ - تکبیر در ذات
       ۷.۲ - تکبیر در صفات
       ۷.۳ - تکبیر در افعال
       ۷.۴ - تکبیر در احکام
       ۷.۵ - تکبیر در اسما
۸ - واژه تکبیر در قرآن
۹ - یاد کردن در روزهای خاص در قرآن
۱۰ - امر به بزرگداشت خداوند
۱۱ - تکبیر در سیره پیامبر
       ۱۱.۱ - درهنگام جنگ احزاب
       ۱۱.۲ - در نبرد با یهودیان بنی نضیر
       ۱۱.۳ - در جنگ خیبر
       ۱۱.۴ - در جنگ با یهود بنی قریظه
       ۱۱.۵ - در هنگام نزول آیه ولایت
       ۱۱.۶ - در هنگام شب ازدواج حضرت علی
       ۱۱.۷ - در هنگام فتح مکه
       ۱۱.۸ - در هنگام نزول آیه اکمال دین
۱۲ - تکبیر از مصادیق باقیات الصالحات
۱۳ - احکام فقهی تکبیر
       ۱۳.۱ - تکبیر در نماز
              ۱۳.۱.۱ - وجه تسمیه به تکبیرةالاحرام
              ۱۳.۱.۲ - امر به بزرگداشت خدا در قرآن
              ۱۳.۱.۳ - مراد از فکبر از دیدگاه فقها
              ۱۳.۱.۴ - از دیدگاه مفسران
              ۱۳.۱.۵ - تفسیر ذکر به تکبیرةالاحرام
              ۱۳.۱.۶ - تفسیر وانحر به تکبیرةالاحرام
              ۱۳.۱.۷ - وانحر در روایات اهل بیت
              ۱۳.۱.۸ - حکم شرعی بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیرةالاحرام
              ۱۳.۱.۹ - راز بالا بردن دست‌ها هنگاه تکبیرةالاحرام
              ۱۳.۱.۱۰ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای امامی
              ۱۳.۱.۱۱ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای اهل سنت
              ۱۳.۱.۱۲ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای حنفیه
       ۱۳.۲ - تکبیر در عید فطر
              ۱۳.۲.۱ - درقرآن
              ۱۳.۲.۲ - منظور از ولتکبروا الله از نظر مفسران
              ۱۳.۲.۳ - منظور از ولتکبروا الله در فقه اهل سنت
              ۱۳.۲.۴ - منظور از ولتکبروا الله از نظر فقهای امامی
              ۱۳.۲.۵ - تکبیر زینت اعیاد
              ۱۳.۲.۶ - چگونگی تکبیرهایِ عید فطر
              ۱۳.۲.۷ - حکم شرعی گفتن تکبیر در عید فطر
              ۱۳.۲.۸ - فلسفه گفتن تکبیر در روز عید فطر از دیدگاه عرفا
       ۱۳.۳ - تکبیر در حج و عید قربان
              ۱۳.۳.۱ - امر به یاد کردن خدا در روزهای معین
              ۱۳.۳.۲ - مراد از ایام معدودات ازدیدگاه فقها
              ۱۳.۳.۳ - مراد از ایام معدودات ازدیدگاه مفسران
              ۱۳.۳.۴ - مراد از ایام معدودات در روایات اهل بیت
              ۱۳.۳.۵ - مراد از ذکر در آیه مربوطه
                     ۱۳.۳.۵.۱ - مطلق یاد خدا
                     ۱۳.۳.۵.۲ - هنگام رمی جمرات
                     ۱۳.۳.۵.۳ - تکبیر های خاص بعد از نمازهای منا
              ۱۳.۳.۶ - ذکر خدا یکی از علل دعوت مردم به حج
              ۱۳.۳.۷ - دیدگاه های مختلف در تفسیر ایام معلومات
              ۱۳.۳.۸ - ایام معلومات در روایات
۱۴ - مراد از تکبیر در سوره حج
       ۱۴.۱ - مطلق یاد خدا
       ۱۴.۲ - نام بردن از خدا
       ۱۴.۳ - تکبیر هنگام ذبح
       ۱۴.۴ - تکبیر های خاص در عید فطر و ایام تشریق
۱۵ - مراد از ذکر در آیه فاذکروالله
۱۶ - تکبیرهای ایام تشریق
       ۱۶.۱ - در فقه شیعه
       ۱۶.۲ - درفقه اهل سنت
۱۷ - حکم شرعی تکبیر های ایام تشریق
       ۱۷.۱ - واجب بودن آن
       ۱۷.۲ - مستحب بودن آن
۱۸ - پانویس
۱۹ - منبع


تکبیر واژه ای عربی از ریشه «ک ـ ب ـ ر» به معنای بزرگ شمردن، بزرگ داشتن و بزرگ گردانیدن است.


و در کاربرد متون دینی، تکبیر به معنای بزرگ داشتن و به بزرگی یاد کردنِ خداوند است و بیش‌تر با گفتن «الله اکبر» صورت می‌گیرد.
[۳] الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم‌السلام)، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۱۶۳، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
[۴] القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، ج۱، ص۳۱۳، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.
[۵] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۹، دارالفکر.



درباره «الله أکبر» گفته‌اند که هرچند واژه «اکبر» در اصل صفت تفضیلی و به معنای برتر بودن است؛ ولی در اینجا معنای مفاضلت و برتری ندارد و مفهوم آن این است که خداوند بزرگ است
[۷] شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ق)، ج۴، ص۲۴.
[۸] الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۶، ص۱۲۰.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.
به تعبیر دیگر، خداوند بزرگ است و دیگران همه کوچک اند، زیرا بزرگی آنان عَرَضی و در حکم زوال است.
[۹] الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۶، ص۱۲۰.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.



برخی الله أکبر را به همان معنای لغوی آن دانسته؛ ولی کلمه «کبیر» را در آن مقدر دانسته و گفته‌اند که این عبارت در اصل «اللّهُ أکبرُ کبیر» بوده است؛ یعنی خدا بزرگ ‌ترین بزرگ است
[۱۱] الموسوعة الذهبیه، فاطمه محجوب، ج۱۰، ص۳۱۸ - ۳۱۹.، قاهرة، دارالغد العربی.
یا آن‌که این جمله در اصل «الله أکبر مِنْ کُلِّ کبیر»؛ بوده است؛ یعنی خدا از هر بزرگی بزرگ تر است.
[۱۲] القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، ج۱، ص۳۱۳، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.
[۱۳] زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۴، ص۲۲۹.، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
برخی دیگر بر آن‌اند که معنای این جمله «الله أکبر من کل شیء» است؛ یعنی خداوند از هر چیزی بزرگ تر است؛ ولی به سبب واضح بودن معنا، عبارت «من کل شیء» حذف شده است.
[۱۶] فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ ق)، ج۱، ص۱۷۳.، بیروت، دارالمعرفه.



برخی روایات اهل بیت
[۱۷] عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
الله أکبر را «الله أکبر مِنْ أَنْ یوصَف» تفسیر کرده اند؛ یعنی خدا بزرگ تر از آن است که وصف شود و برخی معانی دیگر از جمله «الله أکبر من کل شیء» را مردود دانسته اند، زیرا لازمه این معانی محدود کردن خداست.


تکبیر گاه زبانی نیست و در عمل و اعتقاد است؛ مانند تعبد و عمل به طاعات الهی از جمله نماز ، روزه و حج
[۲۱] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۲۵۹.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
و نیز مبرا دانستن خداوند از آنچه سزاوار او نیست


بر این اساس برخی درباره معنای تکبیر در آیه ۱۱۱ اسراء «وکَبِّرهُ تَکبیرا» وجوه مختلفی گفته اند؛ از جمله:

۷.۱ - تکبیر در ذات

تکبیر در ذات و آن عبارت است از اعتقاد به واجب الوجود بودن خدا در ذات و بی نیازی او از غیر خود.

۷.۲ - تکبیر در صفات

تکبیر در صفات؛ یعنی خداوند را تنها دارای صفات کمال دانسته، او را از صفات نقصان منزه بدانیم.

۷.۳ - تکبیر در افعال

تکبیر در افعال؛ یعنی هرآنچه را در عالم انجام می‌گیرد به اراده خدا بدانیم.

۷.۴ - تکبیر در احکام

تکبیر در احکام؛ یعنی تنها خداوند را حکم کننده بدانیم و اعتراض به احکام الهی را برای دیگران روا ندانیم.

۷.۵ - تکبیر در اسما

تکبیر در اسما؛ یعنی خداوند را تنها با اسمای حسنایش یاد کنیم و از ذکر او با هر اسم و صفتی که مناسب مقامش نیست اجتناب کنیم.
[۲۴] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۷، ص۴۲۰.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.



واژه تکبیر تنها در یک آیه آمده است: «و کَبِّرهُ تَکبیرا» و دو بار نیز به شکل صیغه امر : «و رَبَّکَ فَکَبِّر» و در دو آیه به صورت فعل مضارع به کار رفته است: «ولِتُکَبِّروا اللّهَ عَلی ما هَدکُم».


در آیاتی دیگر از یاد کردن خداوند در روزهایی خاص سخن به میان آمده است؛ مانند «واذکُروا اللّهَ فی اَیّام مَعدودت» که مفسران مراد از آن را تکبیر گفتن در این روزها دانسته اند.
[۳۲] مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۷، ص۱۲۹ -۱۳۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
[۳۴] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۳۴۰.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.



قرآن در آیاتی مؤمنان را به بزرگداشت خداوند فرمان داده است: «و قُلِ الحَمدُ لِلّهِ... و کَبِّرهُ تَکبیرا». از این آیات به دست می‌آید که مؤمنان وظیفه دارند در همه حالات خداوند متعالی را بزرگ شمارند و از راه های بزرگ شمردن خداوند، گفتن اللّه أکبر است، چنان که در احایث به این ذکر بسیار سفارش شده است.


در سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز فراوان نقل شده که آن حضرت در رخدادهای گوناگون، خود تکبیر می‌گفت و مسلمانان را نیز به آن توصیه می‌کرد؛

۱۱.۱ - درهنگام جنگ احزاب

از جمله نقل شده که آن حضرت در جنگ احزاب تکبیر گفت و به مسلمانان فرمان داد تا آنان نیز تکبیر بگویند.

۱۱.۲ - در نبرد با یهودیان بنی نضیر

در نبرد با یهودیان بنی نضیر
[۴۶] مسند احمد، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، ج۳، ص۱۱۱.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.


۱۱.۳ - در جنگ خیبر

و جنگ خیبر نیز تکبیر آن حضرت گزارش شده است.

۱۱.۴ - در جنگ با یهود بنی قریظه

در جنگ با یهود بنی قریظه آن گاه که سعدبن معاذ درباره آنان داوری کرد و به کشتن مردان و اسارت زنان و فرزندان و تصرف اموال آنان حکم داد ، تکبیر گفت و به سعد فرمود: تو حکم خدا را درباره آنان اعلام کردی

۱۱.۵ - در هنگام نزول آیه ولایت

همچنین پس از آن‌که آیه «اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ و رَسولُهُ والَّذینَ ءامَنوا اَلَّذینَ یُقِیمونَ الصَّلوةَ و یُؤتونَ الزَّکوةَ و هُم رکِعون» نازل شد و آن حضرت دانست که علی (علیه‌السلام) انگشتر خود را در رکوع به سائل داده، تکبیر گفت و فرمود: ولیّ شما پس از من علی (علیه‌السلام) است

۱۱.۶ - در هنگام شب ازدواج حضرت علی

همچنین روایت شده که در شب ازدواج امیرمؤمنان ، علی و فاطمه (علیهماالسلام) نیز آن حضرت به همراه جبرئیل و میکائیل و دیگر فرشتگان تکبیر گفتند و از آن به بعد تکبیر به عنوان سنتی در این گونه مجالس رایج شد.
[۵۷] الامالی، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۱، ص۲۵۸، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ ق.


۱۱.۷ - در هنگام فتح مکه

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در خطبه ای در هنگام فتح مکه نیز سه تکبیر گفت؛

۱۱.۸ - در هنگام نزول آیه اکمال دین

همچنین در اواخر رسالت آن حضرت آن گاه که آیه اکمال دین : «الیَومَ اَکمَلتُ لَکُم دینَکُم» درباره نصب علی (علیه‌السلام) به خلافت نازل شد، تکبیر گفت و خدا را بر کامل شدن دین الهی و تمام شدن نعمت بر مؤمنان ستود


نیز در روایات اسلامی اذکار خاص از جمله «الله أکبر» از مصادیق « الباقیات الصالحات » در آیه ۷۶ مریم دانسته شد است.
[۶۵] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۱۵، ص۳۱۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.





۱۳.۱ - تکبیر در نماز

همه نمازهای واجب و مستحب با تکبیر آغاز می‌گردند. این تکبیر، «تکبیرة الاحرام»
[۶۷] الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم‌السلام)، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۱۶۳، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
یا «تکبیرة الافتتاح»
[۷۱] مصباح الفقیه، رضا الهمدانی (م ۱۳۲۲ ق)، ج۲، ص۲۴۷، تهران، مکتبة الصدر.
نامیده می‌شود.

۱۳.۱.۱ - وجه تسمیه به تکبیرةالاحرام

وجه تسمیه آن به تکبیرة الاحرام آن است که با گفتن آن انجام دادن برخی کارها حرام می‌شود
[۷۴] البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶.، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.
و وجه نامگذاری آن به «تکبیرة الافتتاح» این است که نماز با آن آغاز می‌شود.

۱۳.۱.۲ - امر به بزرگداشت خدا در قرآن

قرآن در آیه ۳ مدثّر مسلمانان را به بزرگداشت یاد خدا فرمان داده است: «و رَبَّکَ فَکَبِّر».

۱۳.۱.۳ - مراد از فکبر از دیدگاه فقها

فقها مراد از «فَکَبِّر» را، ادای تکبیرة الاحرام دانسته اند
[۷۹] البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.
با این استدلال که قرآن در این آیه تکبیر خداوند را با فرمان دادن به آن واجب دانسته و از آن‌جا که جز تکبیرة الاحرام تکبیر دیگری بر مسلمانان واجب نیست، مراد این آیه تکبیرة الاحرام است.
[۸۱] الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، ج ۱، ص ۳۲۰ -۳۲۱ بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
[۸۳] البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.


۱۳.۱.۴ - از دیدگاه مفسران

بنا بر روایتی، در پاسخ پرسش مردم که می‌گفتند: نماز را با چه چیز آغاز کنیم، این آیه نازل شد.
[۸۴] الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۱۹، ص۴۱.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.
برخی مفسران مراد از تکبیر در آیه «وکَبِّرهُ تَکبیرا» را نیز تکبیرة الاحرام دانسته اند.

۱۳.۱.۵ - تفسیر ذکر به تکبیرةالاحرام

شماری دیگر، ذکر را در آیه «و ذَکَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصَلّی» به تکبیرة الاحرام تفسیر کرده اند
[۸۹] مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۲، ص۱۷۷.، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق.
با این استدلال که در این آیه برپایی نماز فرع بر ذکر خدا قرار داده شده و چون نماز بدون تکبیرة الاحرام منعقد نمی‌شود، پس مقصود از ذکر خدا به زبان آوردن تکبیرة الاحرام است
[۹۲] فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۵، ص۴۲۵.، بیروت، دارالمعرفه.


۱۳.۱.۶ - تفسیر وانحر به تکبیرةالاحرام

همچنین قرآن در آیه ۲ کوثر به پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمان داده که نمازگزارده، قربانی کند
[۹۳] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۳۰، ص۴۲۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
«فَصَلِّ لِرَبِّکَ وانحَر». عده ای از مفسران مراد از «وَانحَر» را بالا بردن دست‌ها تا زیر گلو هنگام گفتن تکبیرة الاحرام دانسته اند.
[۹۷] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۳۰، ص۴۲۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
بنابر روایتی، هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از جبرئیل از معنای نحر پرسید. جبرئیل پاسخ داد: خداوند به تو فرمان داده که هنگام تکبیرهای آغاز نماز، هنگام رکوع و برخاستن از آن و هنگام سجده دست‌ها را بالا ببری. سپس گفت: نماز ما و نماز فرشتگان در آسمان‌ها این گونه است و برای هر چیزی زینتی است و زینت نماز بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیر است.
[۱۰۲] المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م ۴۰۵ ق)، ج۲، ص۵۳۸.، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.


۱۳.۱.۷ - وانحر در روایات اهل بیت

روايات اهل بيت(عليهم السلام) نيز «وَانَحر» به بالا بردن دست ها تا مقابل صورت هنگام اداى تكبيرة الاحرام تفسير شده است.

۱۳.۱.۸ - حکم شرعی بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیرةالاحرام

برخی از فقهای امامی بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیرة الاحرام را واجب اما بیش‌تر آنان

و نیز فقهای اهل سنت
[۱۱۱] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، ج۳، ص۲۶۹، دارالفکر.

[۱۱۲] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۳، ص۳۰۴، دارالفکر.
[۱۱۳] روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۳۳۸.، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
آن را مستحب شمرده اند.

۱۳.۱.۹ - راز بالا بردن دست‌ها هنگاه تکبیرةالاحرام

راز بالا بردن دست‌ها تا گردن یا صورت بر پایه برخی روایات، انقطاع نمازگزار از غیر خداوند و حضور قلب بیش‌تر در نماز است گویا با این کار هرآنچه غیر خداست را پشت سر می‌اندازد؛ همچنین گفته‌اند که بلند کردن دست‌ها به معنای آن است که نمازگزار همه اموال و تعلقات دنیوی را پشت سر می‌افکند و با دست تهی به درگاه خدا روی می‌آورد.
[۱۱۷] شرح توحید الصدوق، قاضی سعید قمی (م۱۱۰۷ ق)، ج۱، ص۶۰۷.، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق.


۱۳.۱.۱۰ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای امامی

فقهای امامی بر آن‌اند که لفظ تکبیرة الاحرام تنها «اللّه أکبر» است.
[۱۱۹] الرسائل العشر، ابن فهد الحلی (م ۸۴۱ ق)، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش رجائی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ ق.


۱۳.۱.۱۱ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای اهل سنت

برخی فقهای اهل سنت آن را با اذکار دیگری از جمله «اللّه الأکبر، اللّه الجلیل الأکبر، الله الجلیل أکبر، الله أکبر و أجلّ و أعظم» نیز جایز دانسته اند.
[۱۲۲] روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۳۳۶ -۳۳۷، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۱۲۳] الاقناع، الشربینی (م ۹۷۷ ق)، ج۱، ص۱۲۱.، بیروت، دارالمعرفه.


۱۳.۱.۱۲ - لفظ تکبیرةالاحرام از نظر فقهای حنفیه

حنفیان گفته‌اند که تکبیرة الاحرام با هر لفظی که بر بزرگ شمردن خداوند دلالت کند، هرچند عربی نباشد، جایز است، زیرا آیه «و رَبَّکَ فَکَبِّر» بر مطلق تعظیم خداوند اشاره دارد
[۱۲۵] الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت علیهم‌السلام، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۳۲۲، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
[۱۲۶] نیل الاوطار، الشوکانی (م ۱۲۵۵ ق)، ج۲، ص۱۸۵.، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳ م.


۱۳.۲ - تکبیر در عید فطر



۱۳.۲.۱ - درقرآن

در آیه ۱۸۵ بقره پس از تصریح به وجوب روزه بر مسلمانان، آنان مأمور شده‌اند که روزه ماه رمضان را کامل کرده، خداوند را در برابر نعمت هدایتش، بزرگ شمارند: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنزِلَ فیهِ القُرءانُ... فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلیَصُمهُ... و لِتُکمِلوا العِدَّةَ ولِتُکَبِّروا اللّهَ عَلی ما هَدکُم ولَعَلَّکُم تَشکُرون».

۱۳.۲.۲ - منظور از ولتکبروا الله از نظر مفسران

برخی مفسران
[۱۲۸] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۲، ص۲۱۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۲۹] زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۷۱، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
و بیش‌تر فقهای شیعه
[۱۳۱] نهایة الاحکام، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۲، ص۶۶، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.
و اهل سنت
[۱۳۳] المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۵ -۲۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۱۳۴] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۰، دارالفکر.
[۱۳۵] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶.، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
مراد از «ولِتُکَبِّروا اللّهَ» را تکبیر گفتن در عید فطر دانسته اند.

۱۳.۲.۳ - منظور از ولتکبروا الله در فقه اهل سنت

در فقه اهل سنت اقوال دیگری نیز مطرح شده است؛ از جمله تکبیر در شب عید فطر یا از هنگام دیدن ماه شوال تا رفتن برای نماز و جز این‌ها
[۱۳۶] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۳۷] کشاف القناع، منصور بن یونس البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، ج۲، ص۶۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
[۱۳۸] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۰.، دارالفکر.


۱۳.۲.۴ - منظور از ولتکبروا الله از نظر فقهای امامی

فقهای امامی به استناد برخی احادیث
[۱۴۰] من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۲، ص۱۶۷، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
مراد از آن را تکبیر گفتن مسلمانان پس از ۴ نماز در شب و روز عید فطر یعنی نمازهای مغرب ، عشاء ، صبح و عید فطر دانسته اند.

۱۳.۲.۵ - تکبیر زینت اعیاد

در برخی احادیث، تکبیر زینت اعیاد خوانده شده و مسلمانان به تکبیر در این روزها سفارش شده اند
[۱۴۵] مجمع الزوائد، الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.


۱۳.۲.۶ - چگونگی تکبیرهایِ عید فطر

چگونگی تکبیرهایِ عید فطر با جملاتی گوناگون نقل شده؛ «لا إله إلاّ الله والله أکبر و للّه الحمد اللّه أکبر علی ما هدانا»
[۱۴۸] المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۵۷.، بیروت، دارالکتب العلمیه.


۱۳.۲.۷ - حکم شرعی گفتن تکبیر در عید فطر

معدودی از فقها با استناد به این آیه و برخی احادیث، گفتن تکبیر در عید فطر را واجب
[۱۵۱] المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۶.، بیروت، دارالکتب العلمیه.
اما بیش‌تر فقیهان آن را مستحب دانسته اند.
[۱۵۴] المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۵.، بیروت، دارالکتب العلمیه.


۱۳.۲.۸ - فلسفه گفتن تکبیر در روز عید فطر از دیدگاه عرفا

برخی عرفا درباره فلسفه گفتن تکبیر در روز عید فطر گفته‌اند که چون این روز انسان از بهره های نفسانی برخوردار می‌شود، خداوند مؤمنان را به تکبیر گفتن واداشته تا این نعمت های نفسانی آنان را از عظمت خداوند و مراعات حقوق الهی غافل نسازد.
[۱۵۵] الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۷، ص۴۶۲.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.


۱۳.۳ - تکبیر در حج و عید قربان



۱۳.۳.۱ - امر به یاد کردن خدا در روزهای معین

در آیه ۲۰۳ بقره مؤمنان به یاد کردن خداوند در روزهایی معین ( ایام معدودات ) مأمور شده اند: «واذکُروا اللّهَ فی اَیّام مَعدودت».

۱۳.۳.۲ - مراد از ایام معدودات ازدیدگاه فقها

مراد از «ایام معدودات» به نظر برخی از فقها و مفسران ۱۰ روز نخست ذیحجّه یا روز عید قربان و دو روز پس از آن
[۱۶۰] زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۹۸، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
[۱۶۱] الدرالمنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، ج۱، ص۲۳۴.، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.
است.

۱۳.۳.۳ - مراد از ایام معدودات ازدیدگاه مفسران

ولی بیش‌تر مفسران مراد از آن را ایام تشریق یعنی روزهای یازدهم تا سیزدهم ذیحجّه دانسته اند.
[۱۶۲] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۲، ص۴۱۳ - ۴۱۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.


۱۳.۳.۴ - مراد از ایام معدودات در روایات اهل بیت

در روایات اهل بیت نیز این مطلب آمده است.
[۱۶۶] من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۲، ص۵۵۴، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.


۱۳.۳.۵ - مراد از ذکر در آیه مربوطه

درباره مراد از «ذکر» در این آیه نیز اقوال گوناگونی مطرح شده است؛

۱۳.۳.۵.۱ - مطلق یاد خدا

برخی مراد از آن را مطلق یاد خدا دانسته اند.
[۱۶۸] تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، ج۴، ص۲۰۴.، قم، سایه، ۱۳۷۵ ش.


۱۳.۳.۵.۲ - هنگام رمی جمرات

شماری دیگر معتقدند که منظور، تکبیر گفتن یا ذکر خدا هنگام رمی جمرات و قربانی کردن است
[۱۷۰] زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
[۱۷۱] تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، ج۴، ص۲۰۴.، قم، سایه، ۱۳۷۵ ش.


۱۳.۳.۵.۳ - تکبیر های خاص بعد از نمازهای منا

اما بیش‌تر مفسران و فقهای شیعه
[۱۷۴] الذکری، الشهید الاول (م ۷۸۶ ق)، ج۱، ص۲۴۱، چاپ سنگی.
و اهل سنت
[۱۷۶] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۳۴۰ - ۳۴۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
[۱۷۸] المبسوط، السرخسی (م ۴۸۳ ق)، ج۲، ص۴۳.، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
برآن‌اند که مراد از ذکر، تکبیرهای خاصی است که پس از نمازهای واجب در منا گفته می‌شود.

۱۳.۳.۶ - ذکر خدا یکی از علل دعوت مردم به حج

همچنین قرآن کریم در آیات ۲۷ - ۲۸ حج یکی از علل دعوت مردم به حج را ذکر خداوند در روزهایی مشخص دانسته است: «و اَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ یَأتوکَ... لِیَشهَدوا مَنـفِعَ لَهُم ویَذکُرُوا اسمَ اللّهِ فی اَیّام مَعلومـت عَلی ما رَزَقَهُم مِن بَهیمَةِ الاَنعـمِ».

۱۳.۳.۷ - دیدگاه های مختلف در تفسیر ایام معلومات

در تفسیر «اَیّام مَعلومـت» آرای متعددی از جمله ۱۰ یا ۹ روز آغاز ذیحجّه، عید قربان همراه با سه روز پس از آن، روز ترویه همراه با ۴ روز پس از آن، روز عرفه همراه دو روز بعد و ایام تشریق بیان شده است.
[۱۸۱] زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۵، ص۲۹۱، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.


۱۳.۳.۸ - ایام معلومات در روایات

در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) مراد از «اَیّام مَعلومـت» همان «اَیّام مَعدُودات» یعنی ایام تشریق، دانسته شده است.
[۱۸۴] جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، ج۱۴، ص۴۴۰، قم، الصحف، ۱۴۱۳ ق.
مراد از «ذکر» در این آیه نیز همان آرای مطرح شده در ذیل آیه ۲۰۳ بقره است.
[۱۸۶] مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل الجواد الکاظمی (م ۱۰۶۵ ق)، ج۲، ص۱۲۳، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ ش.
[۱۸۷] الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۱۲، ص۲۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.



در آیه ۳۷ حج نیز از تکبیر خداوند سخن به میان آمده است: «و کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُم لِتُکَبِّروا اللّهَ عَلی ما هَدکُم».

۱۴.۱ - مطلق یاد خدا

مفسران و فقها مراد از آن را مطلق یاد خدا
[۱۹۰] جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۱۷، ص۲۲۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۹۱] فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۳، ص۴۵۵، بیروت، دارالمعرفه.


۱۴.۲ - نام بردن از خدا

نام بردن از خداوند

۱۴.۳ - تکبیر هنگام ذبح

تکبیر گفتن هنگام ذبح
[۱۹۵] سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، ج۲، ص۷۱، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق.
[۱۹۶] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م ۹۵۴ ق)، ج۴، ص۳۲۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق.
[۱۹۷] فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۳، ص۴۵۵.، بیروت، دارالمعرفه.


۱۴.۴ - تکبیر های خاص در عید فطر و ایام تشریق

یا تکبیرهای خاص در روز عید فطر و ایام تشریق دانسته اند
[۱۹۸] فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۳۲۵، بیروت، دارالکتاب العربی.



همچنین مراد از ذکر در آیه «فَاِذا قَضَیتُم مَنـسِکَکُم فَاذکُروا اللّهَ...» تکبیر در منا و در ایام تشریق دانسته شده است.
[۲۰۳] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۱.، دارالفکر.





۱۶.۱ - در فقه شیعه

تکبیرهایی که در ایام تشریق گفته می‌شوند به نظر فقهای شیعه چنین اند: اللّه أکبر، اللّه أکبر، لا إله إلاّ اللّه و اللّه أکبر، اللّه أکبر و للّه الحمد، اللّه أکبر علی ما هدانا، والحمد للّه علی ما أولانا، اللّه أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام
[۲۰۶] [http://lib.eshia.ir/۱۰۰۸۸/۲۰/۳۵/والتكبير جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، ج۲۰، ص۳۵.، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
]

۱۶.۲ - درفقه اهل سنت

ولی به نظر فقهای اهل سنت این تکبیر، دو یا سه بار گفتن «اللّه أکبر» است.
[۲۰۷] المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۹، دارالفکر.
[۲۰۸] روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۵۸۸، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۲۰۹] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶.، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.



درباره وجوب و استحباب این تکبیرها نیز اختلاف نظر وجود دارد؛

۱۷.۱ - واجب بودن آن

برخی با استناد به مفاد امریِ کلمه «اذکُروا» در آیه ۲۰۰ بقرهگفتن این تکبیرها را واجب شمرده اند.
[۲۱۲] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، ج۱، ص۱۹۵ - ۱۹۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق.
[۲۱۳] حاشیة رد المحتار، محمد امین ابن عابدین (م ۱۲۳۲ ق)، ج۲، ص۱۹۲.، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
در برخی از روایات اهل بیت نیز وجوبِ این تکبیرها آمده است
[۲۱۴] تهذیب الاحکام، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۵، ص۳۰۴.، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.


۱۷.۲ - مستحب بودن آن

اما بیش‌تر فقیهان امامیه
[۲۱۵] مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل الجواد الکاظمی (م ۱۰۶۵ ق)، ج۲، ص۲۲۰، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ ش.
و شماری از فقهای اهل سنت
[۲۱۷] سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، ج۲، ص۷۱، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق.
[۲۱۸] فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۳۲۵.، بیروت، دارالکتاب العربی.
آن‌ها را مستحب دانسته، آیات و احادیث مذکور را بر استحباب حمل کرده اند.

منابع
۱) الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م ۵۲۰ ق)، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق؛
۲) الاقناع، الشربینی (م ۹۷۷ ق)، بیروت، دارالمعرفه؛
۳) الامالی، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ ق؛
۴) الانتصار، السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق؛
۵) بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق؛
۶) البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸؛
۷) بدائع الصنائع، علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق؛
۸) بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. ۹) تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (م ۵۷۱ ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق؛
۱۰) التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
۱۱) تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ ق؛
۱۲) تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، قم، سایه، ۱۳۷۵ ش؛
۱۳) تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق؛
۱۴) تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق؛
۱۵) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق؛
۱۶) التوحید، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش حسینی تهرانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۸۷ ق؛
۱۷) تهذیب الاحکام، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛
۱۸) جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، الصحف، ۱۴۱۳ ق؛
۱۹) جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق؛
۲۰) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق؛
۲۱) جامع المقاصد، الکرکی (م ۹۴۰ ق)، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۱۱ ق؛
۲۲) جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
۲۳) حاشیة رد المحتار، محمد امین ابن عابدین (م ۱۲۳۲ ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق؛
۲۴) الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش؛
۲۵) الخلاف، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق؛
۲۶) الدرالمنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق؛
۲۷) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث؛
۲۸) الذکری، الشهید الاول (م ۷۸۶ ق)، چاپ سنگی؛
۲۹) الرسائل العشر، ابن فهد الحلی (م ۸۴۱ ق)، به کوشش رجائی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ ق؛
۳۰) روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
۳۲) زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق؛
۳۳) زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
۳۴) سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق؛
۳۵) السرائر، ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق؛
۳۴) شرایع الاسلام، المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ ق؛
۳۷) شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ق)؛
۳۸) شرح توحید الصدوق، قاضی سعید قمی (م۱۱۰۷ ق)، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق؛
۳۹) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۵ ق؛
۴۰) علل الشرایع، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۸ ق؛
۴۱) عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ ش؛
۴۲) الغدیر، الامینی (م ۱۳۹۰ ق)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۶ ش؛
۴۳) غنائم الایام، میرزا ابوالقاسم القمی (م ۱۲۲۱ ق)، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ ق؛
۴۴) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ ق)، بیروت، دارالمعرفه؛
۴۵) فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، دارالفکر؛
۴۶) فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، بیروت، دارالمعرفه؛
۴۷) الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق؛
۴۸) فقه السنه، سید سابق، بیروت، دارالکتاب العربی؛
۴۹) الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم‌السلام)، عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق؛
۵۰) فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق؛
۵۱) القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق؛
۵۲) الاصول من الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛
۵۳) کشاف القناع، منصور بن یونس البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق؛
۵۴) کشف القناع، اسد الله التستری محقق کاظمی، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث؛
۵۵) لسان العرب، ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق؛
۵۶) المبسوط، السرخسی (م ۴۸۳ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ ۵۷) مجمع البحرین، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق؛
۵۸) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛
۵۹) مجمع الزوائد، الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق؛
۶۰) المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، دارالفکر؛
۶۱) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق؛
۶۲) مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م ۱۰۰۹ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ق؛
۶۳) المسائل الفقهیه، سید عبدالحسین شرف الدین (م ۱۳۷۷ ق)، تهران، الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۷ ق؛
۶۴) مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل الجواد الکاظمی (م ۱۰۶۵ ق)، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ ش؛
۶۵) المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م ۴۰۵ ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛
۶۶) مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، بیروت، آل البیت لاحیاء التراث (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ ق؛
۶۷) مسند احمد، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق؛
۶۸) مصباح الفقیه، رضا الهمدانی (م ۱۳۲۲ ق)، تهران، مکتبة الصدر؛ مصطلحات الفقه، علی مشکینی، قم، الهادی، ۱۳۷۹ ش؛
۶۹) معانی الاخبار، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش؛
۷۰) المعتبر، المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش؛
۷۱) المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
۷۲) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق؛
۷۳) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م ۹۵۴ ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق؛
۷۴) الموسوعة الذهبیه، فاطمه محجوب، قاهرة، دارالغد العربی؛
۷۵) میزان الحکمه، ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ ق؛
۷۶) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق؛
۷۷) نهایة الاحکام، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق؛
۷۸) نیل الاوطار، الشوکانی (م ۱۲۵۵ ق)، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳ م؛
۷۹) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق؛


۱. لسان العرب، ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، ج۵، ص۱۲۵، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق.    
۲. مجمع البحرین، ج۴، ص۹، «کبر»، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۳. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم‌السلام)، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۱۶۳، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
۴. القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، ج۱، ص۳۱۳، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.
۵. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۹، دارالفکر.
۶. مجمع البحرین، ج۴، ص۱۱، «کبر»، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۷. شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ق)، ج۴، ص۲۴.
۸. الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۶، ص۱۲۰.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.
۹. الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۶، ص۱۲۰.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.
۱۰. مجمع البحرین، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، ج۴، ص۱۱، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۱۱. الموسوعة الذهبیه، فاطمه محجوب، ج۱۰، ص۳۱۸ - ۳۱۹.، قاهرة، دارالغد العربی.
۱۲. القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً، سعدی ابوجیب، ج۱، ص۳۱۳، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۹ ق.
۱۳. زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۴، ص۲۲۹.، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۱۴. البحرین، الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، ج۴، ص۱۱، به کوشش محمود عادل و احمد حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۱۵. لسان العرب، ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، ج۵، ص۱۲۷، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق.    
۱۶. فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م ۸۵۲ ق)، ج۱، ص۱۷۳.، بیروت، دارالمعرفه.
۱۷. عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
۱۸. الاصول من الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۱۹. قل التوحید، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۳۱۳، به کوشش حسینی تهرانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۸۷ ق.    
۲۰. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۷، ص۱۹۱.، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۲۱. التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۲۵۹.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۲۲. التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۶، ص۵۳۵.، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۲۴. التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۷، ص۴۲۰.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۲۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۲۶. مدثّر/سوره۷۴، آیه۳.    
۲۷. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۲۸. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۲۹. حجّ /سوره۲۲، آیه۳۷.    
۳۰. بقره/سوره۲، آیه۲۰۳:۲۸.    
۳۱. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۵۳۲، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۳۲. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۷، ص۱۲۹ -۱۳۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
۳۳. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۳، ص۴ - ۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۳۴. التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۳۴۰.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۳۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۳۶. مدثّر/سوره۷۴، آیه۳.    
۳۷. الاصول من الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۲، ص۵۰۵ -۵۰۶، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۳۸. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۷، ص۱۸۳، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۳۹. مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، ج۵، ص۳۲۴، بیروت، آل البیت لاحیاء التراث (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ ق.    
۴۰. مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، ج۱۳، ص۲۶۶، بیروت، آل البیت لاحیاء التراث (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ ق.    
۴۱. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۲۶۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۴۲. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۱۷، ص۱۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۴۳. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۲۰، ص۱۸۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۴۴. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، ج۱۳، ص۲۸۴.، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۵ ق.    
۴۵. تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، ج۲، ص۳۵۹، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق.    
۴۶. مسند احمد، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، ج۳، ص۱۱۱.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۴۷. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۲۰، ص۱۶۹.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۴۸. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۶.    
۴۹. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۸، ص۱۴۹، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۵۰. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۲۰، ص۲۱۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۵۱. المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، ج۱۶، ص۳۰۲.، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۵۲. مائده/سوره۵، آیه۵۵.    
۵۳. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۹، ص۴۷۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۵۴. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۳۵، ص۱۸۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۵۵. تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، ج۲، ص۴۶.، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۵۶. زوج وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۲۰، ص۹۲، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۵۷. الامالی، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۱، ص۲۵۸، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ ق.
۵۸. زوج تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (م ۵۷۱ ق)، ج۴۲، ص۱۲۷.، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.    
۵۹. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۶۰. الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م ۵۲۰ ق)، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
۶۱. بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۳۱، ص۴۱۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۶۲. الغدیر، الامینی (م ۱۳۹۰ ق)، ج۱، ص۱۶۵.، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۶ ش.    
۶۳. مریم/سوره۱۹، آیه۷۶.    
۶۴. تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، ج۲، ص۵۳، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق.    
۶۵. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۱۵، ص۳۱۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۶۶. مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، ج۵، ص۳۲۵.، بیروت، آل البیت لاحیاء التراث (علیهم‌السلام)، ۱۴۰۸ ق.    
۶۷. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت (علیهم‌السلام)، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۱۶۳، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
۶۸. السرائر، ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)، ج۱، ص۲۱۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق.    
۶۹. ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، ج۲، ص۲۶۶.، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث.    
۷۰. جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، ج۹، ص۲۱۴ -۲۱۵، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۷۱. مصباح الفقیه، رضا الهمدانی (م ۱۳۲۲ ق)، ج۲، ص۲۴۷، تهران، مکتبة الصدر.
۷۲. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۶، ص۱۶.، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۷۳. ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م ۱۰۹۰ ق)، ج۲، ص۲۶۶، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث.    
۷۴. البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶.، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.
۷۵. الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م ۱۱۸۶ق)، ج۸، ص۲۲، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش.    
۷۶. السرائر، ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)، ج۱، ص۲۱۶.، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق.    
۷۷. مدثر/سوره۷۴، آیه۳.    
۷۸. المسائل الفقهیه، سید عبدالحسین شرف الدین (م ۱۳۷۷ ق)، ج۱، ص۴۴، تهران، الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.    
۷۹. البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.
۸۰. زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، ج۱، ص۸۰.، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۸۱. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، ج ۱، ص ۳۲۰ -۳۲۱ بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
۸۲. المسائل الفقهیه، سید عبدالحسین شرف الدین (م ۱۳۷۷ ق)، ج۱، ص۴۴، تهران، الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.    
۸۳. البحر الرائق، ابونجیم المصری (م ۹۷۰ ق)، ج۱، ص۵۰۶، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸.
۸۴. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۱۹، ص۴۱.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.
۸۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۸۶. زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، ج۱، ص۸۰، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۸۷. فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، ج۱، ص۱۰۱.، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۸۸. اعلی/سوره۸۷، آیه۱۵.    
۸۹. مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۲، ص۱۷۷.، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق.
۹۰. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۱۰، ص۳۳۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۱. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۲۰، ص۲۲.، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۹۲. فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۵، ص۴۲۵.، بیروت، دارالمعرفه.
۹۳. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۳۰، ص۴۲۳، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۹۴. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۱۰، ص۴۶۰ -۴۶۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۵. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۲۰، ص۲۱۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۹۶. کوثر/سوره۱۰۸، آیه۲.    
۹۷. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۳۰، ص۴۲۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۹۸. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۱۰، ص۴۶۱، بیروت، دارالمgt؛tag light taggt؛==tag light tagعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۹. فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، ج۱، ص۱۰۸.، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۰۰. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۱۰، ص۴۶۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۰۱. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۶، ص۳۰، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۰۲. المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م ۴۰۵ ق)، ج۲، ص۵۳۸.، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
۱۰۳. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۱۰، ص۴۶۰ -۴۶۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۰۴. تهذیب الاحکام، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۲، ص۶۶، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.    
۱۰۵. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۶، ص۲۷.، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۰۶. الانتصار، السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، ج۱، ص۱۴۷، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۱۰۷. السرائر، ابن ادریس (م ۵۹۸ ق)، ج۱، ص۲۴۲.، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ ق.    
۱۰۸. الخلاف، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۱، ص۳۱۹، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۱۰۹. المعتبر، المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، ج۲، ص۲۰۰، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
۱۱۰. مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۲، ص۱۷۱.، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق.    
۱۱۱. فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م ۶۲۳ ق)، ج۳، ص۲۶۹، دارالفکر.
۱۱۲. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۳، ص۳۰۴، دارالفکر.
۱۱۳. روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۳۳۸.، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۱۴. علل الشرایع، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۲۶۴، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۸ ق.    
۱۱۵. عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ ش.    
۱۱۶. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۶، ص۲۹.، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۱۷. شرح توحید الصدوق، قاضی سعید قمی (م۱۱۰۷ ق)، ج۱، ص۶۰۷.، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق.
۱۱۸. الانتصار، السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، ج۱، ص۱۴۰، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۱۱۹. الرسائل العشر، ابن فهد الحلی (م ۸۴۱ ق)، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش رجائی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ ق.
۱۲۰. شرایع الاسلام، المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۶۲.، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ ق.    
۱۲۱. الانتصار، السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، ج۱، ص۱۴۰، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۱۲۲. روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۳۳۶ -۳۳۷، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۲۳. الاقناع، الشربینی (م ۹۷۷ ق)، ج۱، ص۱۲۱.، بیروت، دارالمعرفه.
۱۲۴. مدثّر/سوره۷۴، آیه۳.    
۱۲۵. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت علیهم‌السلام، عبدالرحمن الجزیری، ج۱، ص۳۲۲، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ ق.
۱۲۶. نیل الاوطار، الشوکانی (م ۱۲۵۵ ق)، ج۲، ص۱۸۵.، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳ م.
۱۲۷. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۱۲۸. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۲، ص۲۱۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۲۹. زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۷۱، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۱۳۰. التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۲، ص۱۲۵.، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۳۱. نهایة الاحکام، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۲، ص۶۶، به کوشش رجائی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ ق.
۱۳۲. جامع المقاصد، الکرکی (م ۹۴۰ ق)، ج۲، ص۴۴۸ - ۴۴۹.، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)، ۱۴۱۱ ق.    
۱۳۳. المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۵ -۲۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۳۴. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۰، دارالفکر.
۱۳۵. بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶.، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۳۶. بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۳۷. کشاف القناع، منصور بن یونس البهوتی (م ۱۰۵۱ ق)، ج۲، ص۶۴، به کوشش محمد حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ ق.
۱۳۸. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۰.، دارالفکر.
۱۳۹. الاصول من الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۴، ص۱۶۷، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۱۴۰. من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۲، ص۱۶۷، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
۱۴۱. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۷، ص۴۵۵.، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۴۲. الخلاف، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۱، ص۶۵۲، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۱۴۳. غنائم الایام، میرزا ابوالقاسم القمی (م ۱۲۲۱ ق)، ج۲، ص۶۸.، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۱۴۴. میزان الحکمه، ری شهری، ج۳، ص۲۱۹۸، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ ق.    
۱۴۵. مجمع الزوائد، الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، ج۲، ص۱۹۷، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
۱۴۶. الخلاف، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۱، ص۶۵۳، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۱۴۷. المعتبر، المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، ج۲، ص۳۲۱، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۳۶۳ ش.    
۱۴۸. المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۵۷.، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۴۹. الانتصار، السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، ج۱، ص۱۷۳، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۱۵۰. الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م ۱۱۸۶ق)، ج۱۰، ص۲۷۷، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش.    
۱۵۱. المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۶.، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۵۲. تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۱، ص۱۶۰، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ ق.    
۱۵۳. الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م ۱۱۸۶ق)، ج۱۰، ص۲۷۷، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ ش.    
۱۵۴. المغنی والشرح الکبیر، عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ ق) و عبدالرحمن بن قدامه (م ۶۸۲ ق)، ج۲، ص۲۲۵.، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۵۵. الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)، ج۷، ص۴۶۲.، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق.
۱۵۶. بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    
۱۵۷. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۵۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۵۸. تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۱، ص۴۰۲ -۴۰۳، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ ق.    
۱۵۹. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۳، ص۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۶۰. زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۹۸، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۱۶۱. الدرالمنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، ج۱، ص۲۳۴.، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.
۱۶۲. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۲، ص۴۱۳ - ۴۱۴، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۶۳. تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، ج۱، ص۷۱، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق.    
۱۶۴. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۵۲.، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۶۵. الاصول من الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۴، ص۵۱۶، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.    
۱۶۶. من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۲، ص۵۵۴، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
۱۶۷. معانی الاخبار، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۲۹۷.، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.    
۱۶۸. تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، ج۴، ص۲۰۴.، قم، سایه، ۱۳۷۵ ش.
۱۶۹. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۳، ص۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۷۰. زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۱، ص۱۹۷، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۱۷۱. تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، ج۴، ص۲۰۴.، قم، سایه، ۱۳۷۵ ش.
۱۷۲. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۵۲ - ۵۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۷۳. تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۴، ص۱۵۳ - ۱۵۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ ق.    
۱۷۴. الذکری، الشهید الاول (م ۷۸۶ ق)، ج۱، ص۲۴۱، چاپ سنگی.
۱۷۵. جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، ج۲۰، ص۳۵.، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۷۶. التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، ج۲، ص۳۴۰ - ۳۴۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۱۷۷. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۳، ص۴ - ۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۷۸. المبسوط، السرخسی (م ۴۸۳ ق)، ج۲، ص۴۳.، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
۱۷۹. حج/سوره۲۲، آیه۲۸.    
۱۸۰. حج/سوره۲۲، آیه۲۸.    
۱۸۱. زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م ۵۹۷ ق)، ج۵، ص۲۹۱، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۱۸۲. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۷، ص۱۴۶.، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۸۳. وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، ج۱۴، ص۲۷۱، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۱۸۴. جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، ج۱۴، ص۴۴۰، قم، الصحف، ۱۴۱۳ ق.
۱۸۵. معانی الاخبار، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۲۹۷.، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.    
۱۸۶. مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل الجواد الکاظمی (م ۱۰۶۵ ق)، ج۲، ص۱۲۳، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ ش.
۱۸۷. الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، ج۱۲، ص۲۹، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.
۱۸۸. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۷، ص۱۴۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۸۹. حج/سوره۲۲، آیه۳۷.    
۱۹۰. جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، ج۱۷، ص۲۲۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۱۹۱. فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۳، ص۴۵۵، بیروت، دارالمعرفه.
۱۹۲. فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، ج۱، ص۲۹۶.، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۹۳. التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۷، ص۳۲۰، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۹۴. فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، ج۱، ص۲۹۶.، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۱۹۵. سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، ج۲، ص۷۱، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق.
۱۹۶. مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م ۹۵۴ ق)، ج۴، ص۳۲۹، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق.
۱۹۷. فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، ج۳، ص۴۵۵.، بیروت، دارالمعرفه.
۱۹۸. فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۳۲۵، بیروت، دارالکتاب العربی.
۱۹۹. تفسیر القمی، القمی (م ۳۰۷ ق)، ج۲، ص۸۴، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق.    
۲۰۰. بقره/سوره۲، آیه۲۰۰.    
۲۰۱. مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م ۱۰۰۹ ق)، ج۴، ص۱۱۶، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ق.    
۲۰۲. زبدة البیان، المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، ج۱، ص۲۷۵ -۲۷۶، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۲۰۳. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۱.، دارالفکر.
۲۰۴. مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، ج۲، ص۵۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۲۰۵. تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، ج۴، ص۱۵۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ ق.    
۲۰۶. [http://lib.eshia.ir/۱۰۰۸۸/۲۰/۳۵/والتكبير جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، ج۲۰، ص۳۵.، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۲۰۷. المجموع فی شرح المهذب، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۵، ص۳۹، دارالفکر.
۲۰۸. روضة الطالبین، النووی (م ۶۷۶ ق)، ج۱، ص۵۸۸، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۲۰۹. بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی (م ۵۹۵ ق)، ج۱، ص۱۷۶.، به کوشش خالد العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۲۱۰. بقره/سوره۲، آیه۲۰۰.    
۲۱۱. فقه القرآن، الراوندی (م ۵۷۳ ق)، ج۱، ص۳۰۰، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۲۱۲. بدائع الصنائع، علاء الدین الکاشانی (م ۵۸۷ ق)، ج۱، ص۱۹۵ - ۱۹۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، ۱۴۰۹ ق.
۲۱۳. حاشیة رد المحتار، محمد امین ابن عابدین (م ۱۲۳۲ ق)، ج۲، ص۱۹۲.، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۲۱۴. تهذیب الاحکام، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۵، ص۳۰۴.، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
۲۱۵. مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل الجواد الکاظمی (م ۱۰۶۵ ق)، ج۲، ص۲۲۰، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ ش.
۲۱۶. جواهر الکلام، النجفی (م ۱۲۶۶ ق)، ج۲۰، ص۳۴.، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۲۱۷. سبل السلام، الکحلانی (م ۱۱۸۲ ق)، ج۲، ص۷۱، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ ق.
۲۱۸. فقه السنه، سید سابق، ج۱، ص۳۲۵.، بیروت، دارالکتاب العربی.



دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله « احکام فقهی تکبیر»، شماره ۷۲.    



جعبه ابزار