ابوغالب تمام بن غالب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تمّام بن غالب بن عمر (عمرو)، لغت شناس نیمة نخست سدة پنجم می باشد.
کنیه اش ابوغالب بود، در قرطبه به
دنیا آمد و بیش‌تر عمر را در شهر مُرْسیه گذراند. گویا به خرید و فروش
انجیر اشتغال داشت و به همین دلیل به ابن التیّانی، ابن التّیّان و التّیان شهرت یافت.
بغدادی
مذهب او را
مالکی دانسته است. تمّام
لغت را از پدرش و ابوبکر زبیدی (متوفی ۳۷۹) آموخت و از آنان و همچنین عبدالوارث بن سفیان روایت نمود و به تدریس پرداخت.
حمیدی، که با او معاصر بوده، در جذوة المقتبس
ضمن تأکید بر
دیانت و پارسایی تمّام بن غالب، او را لغت شناسی صاحب نظر دانسته و تألیف
کتابی مختصر و پر ارزش و بی مانند را در لغت به او نسبت داده، اما نام
کتاب را ذکر نکرده است. ابن بشکوال
با همان توصیف حمیدی، نام
کتاب را تلقیح العین آورده است. حمیدی
با نقل داستانی درباره تمّام و کتابش، بر فضل او تأکید کرده است. ابوجَیْش مجاهدبن عبداللّه عامری (متوفی ۴۳۶)، از ملوک طوایف
اندلس پس از انقراض دولت اموی، هنگام پیروزی بر شهر مرسیه، هزار دینار اندلسی برای تمّام، که
کتاب را تمام کرده بود، فرستاد و از او خواست که در مقدمه بنویسد
کتاب را برای او تألیف کرده است. تمّام آن را نپذیرفت و گفت که حتی اگر ابوجیش تمام دنیا را برای این کار می‌بخشید، وی اجازة این
دروغ را نداشت؛ زیرا این
کتاب را نه برای خواص، که برای هر طالب علمی فراهم آورده بوده است. این داستان در برخی منابع تکرار شده است.
به نظر می‌رسد تمّام با دستگاه خلفای اموی اندلس ارتباط داشته و در
زمان منصور محمدبن ابی عامر (متوفی ۳۹۲) به دیوان الندماء پیوسته بوده است.
فیروزآبادی در
کتاب البُلغة
و در قاموس المحیط
کتاب دیگری به نام الموعَب به تمّام بن غالب نسبت داده که بغدادی در ایضاح المکنون
آن را در باب
لغت ذکر کرده است. حاجی خلیفه در کشف الظنون
کتابهای اخبار تهامة و تلقیح العین در باب لغت را از تمّام دانسته است و بغدادی نیز در هدیة العارفین
گذشته از این سه
کتاب، دو
کتاب دیگر به نام
شرح الفصیح لثعلب در باب لغت و فتح العین علی
کتاب العین را به او نسبت داده است وی در یکی از دو ماه جمادی ۴۳۶ در مَریّة درگذشت.
(۱) ابن بسام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹.
(۲) ابن بشکوال،
کتاب الصلة، قاهره ۱۹۶۶.
(۳) ابن خلّکان.
(۴) محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۵) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) محمدبن فتوح حُمَیْدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره ۱۹۶۶.
(۹) ذهبی.
(۱۰) احمدبن یحیی ضبّی،
کتاب بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید ۱۸۸۴.
(۱۱) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، البلغة فی تاریخ ائمة اللغة، چاپ محمد مصری، دمشق ۱۹۷۲.
(۱۲) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوغالب تمام بن غالب»، شماره۳۸۵۷.
