ابوعلی جوزجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوزجانی، ابوعلی حسن بن علی، از عرفای بزرگ
خراسان در
قرن سوم است.
ابونُعَیم اصفهانی
نام او را جرجانی (جورجانی) آورده است.
از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، زیرا در منابع، بیشتر به اقوال و آرای او پرداخته شده است.
به سبب انتساب وی به جوزجان/ گوزگان،
احتمالاً در آن‌جا متولد شده است.
سُلَمی
به مصاحبت جوزجانی با حکیم
ترمذی و محمد بن فضل بلخی اشاره کرده و گفته که وی تقریباً با ایشان هم سن بوده است؛ بنابراین، احتمالاً بیشتر عمر وی در قرن سوم سپری شده است.
همچنین از گفته‌های سلمی
بر‌می‌آید که جوزجانی با بایزیدِ بسطامی نیز مصاحبت یا گفتگویی داشته است.
هُجویری
او را مرید حکیم
ترمذی و از همراهان
ابوبکرِ ورّاق دانسته و گفته است که وی در زمانه خود بی‌نظیر بود.
ابونعیم اصفهانی
نیز از وی با تعبیر حِبر ربّانی یاد کرده است.
در باره مریدان و شاگردان جوزجانی، اطلاع دقیقی وجود ندارد.
پاره‌ای از سخنان او از طریق
ابوبکر رازی و عبداللّه بن محمد رازی نقل شده
و هُجویری نیز
ابراهیم سمرقندی را مرید وی معرفی کرده است.
پیروی از
سنّت و دوری از
بدعت ، اهمیت ویژه‌ای نزد جوزجانی داشته
و
تحلیل و
تفسیر رمزی مفاهیم، که از ویژگیهای گفتار صوفیان در آن دوره است، در سخنان وی نیز دیده می‌شود.
در باب مفاهیمی چون سعادت، شقاوت،
رضا ،
صبر و
تفویض هم سخنانی از وی نقل شده است.
از مجموع سخنان پراکنده‌ای که از وی نقل شده، می‌توان به دقت و موشکافی او در
تحلیل مفاهیم و احوال عرفانی پی‌برد.
تقریباً همه کسانی که ذکری از او به میان آورده‌اند، این عبارت را از وی نقل کرده‌اند که مردمان در
غفلت به‌سر می‌برند و بر
ظن و گمان تکیه می‌کنند و به خطا می‌پندارند که بر مدار
حقیقت عمل می‌کنند و از روی مکاشفه سخن می‌گویند.
هجویری
در تفسیر این سخن، آن را اشاره به
جاهلان ، خصوصاً جاهلان صوفیه، دانسته که پندارهایشان بی‌حقیقت است و از روی هوا سخن می‌گویند و می‌پندارند که از روی مکاشفه گفته‌اند؛ بر خلاف علمای ایشان که حقیقتشان بی‌پندار است، زیرا تنها رؤیتِ حقیقی
جلال و
جمال حق است که پندارها را از سر بیرون می‌کند.
کَلاباذی
ابوعلی جوزجانی را در زمره کسانی چون حارثِ محاسبی، یحیی بن معاذ، حکیم
ترمذی و
ابوبکر ورّاق آورده است که در باره علم معاملت سخن گفته و تألیفاتی داشته‌اند.
همچنین گفته‌اند که وی تألیفات مشهوری در علم آفات (آسیب‌شناسی سلوک) و ریاضات و مجاهدات داشته،
اما نام این
آثار ذکر نشده است و اکنون نیز اثر مستقلی از وی در دست نیست.
(۱) احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
(۲) عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۳) محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیه، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
(۴) عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۵) محمد بن ابراهیم عطار، تذکره الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۶) عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۷)
ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۸) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
(۹) علی بن عثمان هجویری، کشف‌المحجوب، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعلی جوزجانی»، شماره۵۲۰۰.
