ابن‌ابی‌عذیبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن ابی عذیبه مورخ، ادیب،
راوی و
فقیه
شافعی که در
بیت المقدس به
دنیا آمد.
اِبْن‌ِ اَبی عُذَیبه، شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر مقدسی، مورخ، ادیب، راوی و فقیه شافعی (۸۱۹ -۸۵۶ق/۱۴۱۶-۱۴۵۲م)، که در بیت المقدس به دنیا آمد و در همان
شهر بزرگ شد.
وی به جهت انتساب به
همسر مادرش خواجه محمد مشهور به ابوعذیبه، به ابن ابی عذیبه شهرت یافته است، به این سبب گروهی گمان برده‌اند که او
فرزند ابوعذیبه بوده است، که البته چنین نیست، زیرا وی به ابن زوجه ابی عذیبه نیز معروف بوده است.
ابن ابی عذیبه از گروهی چون
عماد بن شرف و
عز عبدالسلام قدسی و جز آنان دانش آموخت و مدتی برای آموختن
منهاج ، بهجة و الفیة ملازمت
ابوالعباس قدسی را داشت و نزد او
بدیع و جز آن را خواند و در شهر خویش از قبابی،
عائشة حنبلیه ،
شموس بن مصری ،
صفدی حنفی ،
عریانی مغربی ،
ابن جزری ،
ابن محمره ، ابن حامد و در
غزه از
ناصری ایاسی
استماع کرد.
در ۸۳۴ق/۱۴۳۱م به
حج رفت و مجاور شد و با گروهی در
مکه و
مدینه دیدار کرد.
پس به قاره رفت و در آنجا «جزء ابی الجهم» را در شوال ۸۳۷ نزد
ابن حجر خواند و از شرف سبکی
دانش آموخت و از
زین زرکشی ،
محب بن نصرالله و
ناصرالدین فاقوسی نیز استماع کرد.
در
شام با
تقی بن قاضی شهبه دیدار کرد و از او مدد خواست و از
تاریخ و
تراجم او سود برد.
گویا ابن قاضی شهبه نخستین کسی بود که به ابن ابی عذیبه در کتابت و تاریخ و
جرح و تعدیل و
تصنیف اجازت داد و او را حافظ بلاد خواند و گفت: من به اجازتی که از حافظ
شهاب بن حجی سعید بن مسیب دارم به تو
اجازه می‌دهم - و
ابن حجی خود از
عماد بن کثیر و
تقی بن رافع و آنان از
ذهبی و
برزالی اجازه داشتند - و نیز از
ابن ناصر الدین استفاده برد.
نخستین سماع وی به ظن‌ّ قوی در ۸۳۰ق بوده است.
او از
برهان حلبی با
اجازه از طریق مکاتبه روایت می‌کرد،
اما همین
سخاوی در
التبر المسبوک آورده است که وی از رفتن ابن ابی عذیبه به
حلب یا داشتن اجازه از برهان حلبی چیزی نمی‌داند.
وی همچنین از
تقی‌حصنی ،
علاء بخاری و جزآنان - از هرکه به
بیت المقدس می‌آمد -
روایت می‌کرد.
ابن ابی عذیبه از فقیهان مدرسه صلاحیه بود
و به تاریخ علاقه فراوان داشت.
سخاوی
می‌نویسد که چیزهایی در این باب گرد آورد، اما چون در آن‌ها بدیهای مردم را پی می‌گرفت، آن نوشته‌ها پس از او پراکنده شدند.
مجیر الدین می‌نویسد که وی دو تاریخ یکی مطوّل و دیگری مختصر نوشته است و می‌افزاید که از
التاریخ الکبیر او پس از وفات چیزی نمانده است، زیرا مردم در آن کتاب چیزهای زشتی در
نکوهش
خلق دیده و آن را از بین برده‌اند و تنها جزوات متفرقه‌ای از تاریخ مختصر او در دست است.
سخاوی مجلدی از معجم او را به
خط خود وی دیده و اوهام بسیاری در آن یافته است.
وی ابن ابی عذیبه را همچون استادش
ابوالعباس قدسی به
دروغ و
گزافه‌گویی
متهم می‌کند.
سخاوی دو
بیت از نظم او را به خط خود وی دیده است که در آخر شرح حال او نقل می‌کند.
همو در
الاعلان بالتوبیخ نام وی را در شمار رجال‌ِ «
جرح و تعدیل » آورده است.
عزاوی او را مردی مورخ دانسته است، نه مداح.
ابن ابی عذیبه سرانجام در زادگاه خود درگذشت و پیکرش را در سلامیه
غسل دادند و پس از
نماز جمعه بر او
نماز خواندند و در جامع
خواجه علی اردبیلی در باب الرحمه به
خاک سپردند.
مهم‌ترین اثری که از ابن ابی عذیبه مانده است،
تاریخ دول الاعیان ، شرح
قصیدة نظم الجمان فی ذکر من سلف من اهل الزمان نام دارد.
وی این شرح را در ۵ مجلد نوشته و در مقدمّه آن آورده است که چون قصیده نظم الجمان را در نوع خویش
بدیع دیده، خواسته است تا بر آن شرح لطیفی بنویسد و فواید غریبه و اخبار عجیبه آن را واضح سازد.
وی در شرح این قصیده احوال امتهای قدیمه‌و مردم‌عرب، سیرت
پیامبر صلی الله علیه وآله،
خلفای راشدین ، دولتهای
بنی امیه ، عباسی و
مغول را تا آخر روزگار تیمور بیان کرده و پس از ذکر وقایع سیاسی به مطالب ادبی و علمی پرداخته است.
ابن ابی عذیبه در این کتاب به شماری از مورخین استناد جسته است.
عزاوی در
تاریخ العراق می‌نویسد که کتاب
انسان العیون فی مشاهیر سادس القرون که نسخه خطی آن در کتابخانه احمد پاشا تیمور نگهداری می‌شود، جزئی از تاریخ ابن ابی عذیبه است.
گویا عزاوی خود آن را مقابله و به صحت این موضوع
یقین حاصل کرده است.
نسخه اصل جزء اول
التاریخ الکبیر به خط مؤلّف در کتابخانه قره چلبی زاده در
استانبول نگهداری می‌شود.
همچنین نسخه بخشی از تاریخ ابن ابی عذیبه (جزء الثالث) که از متوکل آغاز شده و به ابتدای دولت سلجوقی پایان می‌پذیرد، در کتابخانه ظاهریه موجود است.
کتابی نیز به نام قصص الانبیاء به ابن ابی عذیبه نسبت داده شده
و
زرکلی می‌نویسد که نسخه‌ای از آن به خط مؤلف را در خالدیه قدس دیده است.
ریتر نیز از نسخه‌های خطی تألیفات ابن ابی عذیبه نشانه‌هایی به دست می‌دهد.
(۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۲) عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، به کوشش روزنتال، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۳) عبدالرحمان سخاوی، التبر المسبوک فی ذیل السلوک، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة.
(۴) عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره، ۱۳۵۴ق؛ ظاهریه، خطی (تاریخ)؛
(۵) عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۹م.
(۶) عباس عزاوی، التعریف بالمورّخین، بغداد، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۷) ابوالیمن مجیرالدین حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۸) صلاح الدین منجد، صلاح الدین، المخطوطات العربیة فی فلسطین، بیروت، دارالکتاب الجدید.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله « ابن ابی عذیبه »، ج۲، ص۸۳۹.
