• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن کناسه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




ابن کُناسه‌، ابویحیی‌ یاابوعبدالله‌ محمد بن عبدالله‌ بن عبدالاعلی‌ (۱۲۳-۲۰۷ق‌/۷۴۱-۸۲۲م‌)، راوی ‌، شاعر و لغت‌شناس‌ اوایل‌ عصر عباسی بود‌.



مرزبانی‌
[۱] مرزبانی‌، محمد، معجم‌ الشعراء، ج۱، ص۳۵۰، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۶۰م‌.
او را از بردگان‌ آزاد شده بنی‌ شیبان‌ دانسته‌ است‌. نمی‌دانیم‌ لفظ کناسه‌ از کجا برخاسته‌، آیا لقب ‌ پدرش‌ بوده‌ یا لقب‌ جدش‌ ؟
[۲] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱۱، ص۱۵۰، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
[۳] قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۵۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
[۴] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
[۵] یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.



ابن کناسه‌ در کوفه ‌ در خانواده‌ای‌ از تیره بنی‌ اسد زاده‌ شد و همان‌جا پرورش‌ یافت‌.
[۶] ابوطیب‌ لغوی‌، عبدالواحد، مراتب‌ النحویین‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۵م‌.
[۸] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.



مادرش‌ از قبیله بنی‌ عجل‌ و خواهر ابراهیم‌ ابن ادهم‌ ، زاهد معروف‌ است‌.
[۱۰] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.



پدر و جدش‌ هر دو شاعر بوده‌اند،
[۱۱] مرزبانی‌، محمد، معجم‌ الشعراء، ج۱، ص۳۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۶۰م‌.
از این‌ رو وی‌ نیز به‌ راه‌ ایشان‌ رفت‌.


ابتدا در میان‌ قبیله خود که‌ یکی‌ از چهار قبیله فصیح‌ عرب ‌ به‌ شمار می‌رفت‌،
[۱۲] بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۸۶، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
به‌ کسب‌ علم ‌ پرداخت‌ و نخستین‌ مایه‌های‌ شعر و ادب ‌ و لغت ‌ را از آنان‌ فراگرفت‌
[۱۳] ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.



و با بسیاری‌ از راویان‌ کوفه‌ از جمله‌ جزی‌، ابوموصول ‌، ابوصدقه ‌ و نیز اعمش ‌ و هشام‌ بن عروه‌ و همچنین‌ برخی‌ از فصحای‌ قبیله طی‌ّ ملاقات‌ کرد و از آنان‌ حدیث ‌ و اشعار و اخبار عرب‌ شنید و در زمینه روایت‌ مهارت‌ یافت‌
[۱۴] حاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۲۹، به‌ کوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
[۱۵] یغموری‌، يوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانى‌،ص۲۹۷، به‌ كوشش‌ رودلف‌ زلهايم‌، ويسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌
[۱۶] ابن ندیم‌، الفهرست‌، ص۷۷
[۱۷] قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۱، ص۱۶۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



سپس‌ به‌ بغداد رفت‌،
[۱۸] ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.
اما از زندگی‌ او در بغداد اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌.


ابن کناسه‌ معاصر راویان‌ بزرگ‌ و معروفی‌ چون‌ حمّاد راویه‌ (د ۱۵۶ق‌) و مفضل‌ ضبّی‌ (د ۱۷۰ق‌) بودند.


و شاگردانش‌ ابن اعرابی ‌، فرّاء و خلف‌ احمر بوده‌، با اینهمه‌ هیچ‌ یک‌ از منابع‌ ما، از روابط او با ایشان‌ گزارشی‌ نداده‌اند. تن‌ها به‌ گفته ابن خلکان‌
[۱۹] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۲، ص۲۱۰.
وی‌ در رثای‌ حماد راویه‌ قصیده‌ای‌ سروده‌، اما نمی‌دانیم‌ آیا روابطی‌ نیز با او داشته‌ است‌ یا نه‌؟ و شاید براساس‌ همین‌ روایت‌ باشد که‌ بلاشر
[۲۰] بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۸۴، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
او و ابن کلبی‌ را گرد آورنده روایات‌ حماد راویه‌ دانسته‌ است‌.


اگرچه‌ ابن کناسه‌ را نمی‌توان‌ در شمار راویان‌ بزرگی‌ چون‌ اصمعی ‌، ابوعبیده‌ و حماد راویه‌ دانست‌، اما نمی‌توان‌ نقش‌ او را در نهضت‌ جمع‌ و تدوین‌ اشعار و اخبار عرب‌ کوچک‌ شمرد. چه‌، می‌دانیم‌ که‌ گردآوری‌ آثار کهن‌ عرب‌ از اواخر سده نخستین‌ و اوایل‌ سده ۲ق‌ به‌ دست‌ پیشگامان‌ این‌ نهضت‌ آغاز شد و طی‌ سده‌های‌ بعد انبوهی‌ از ذخایر علمی‌ و فرهنگی‌ که‌ در معرض‌ نابودی‌ بود، فراهم‌ آمد.
[۲۱] بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۷۷ - ۱۸۳، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
ابن کناسه‌ نیز که‌ در متن‌ این‌ جنبش‌ قرار داشت‌،


راوی‌ شعر کمیت‌ و دیگر شاعران‌ بود.
[۲۲] ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص۸۶، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
[۲۳] زجاجی‌، عبدالرحمان‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، مجالس‌ العلماء، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، کویت‌، ۱۹۶۲م‌.
وی‌ علاوه‌ بر نقل‌ شفاهی‌، در نقل‌ کتبی‌ نیز دست‌ داشته‌ است‌.
[۲۴] ابن ابی‌ حاتم‌ رازی‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۳۰۰، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.



ابن کناسه‌ همانند بسیاری‌ از راویان‌ آن‌ روزگار، علاوه‌ بر شعر، به‌ روایت‌ احادیث‌ نیز می‌پرداخت‌ و در این‌ راه‌ از هیچ‌ تلاشی‌ فروگذار نمی‌کرد.
[۲۵] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷- ۳۳۸، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.



از وی‌ روایات‌ بسیاری‌ همراه‌ با سلسله سند بر جای‌ مانده‌ که‌ برخی‌ از آن‌ها را ابن سعد در طبقات‌
[۲۶] ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۱، ص۴۴۸، بیروت‌، دارصادر.
[۲۷] ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۳، ص۳۶۶، بیروت‌، دارصادر.
[۲۸] ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۴، ص۱۷۶، بیروت‌، دارصادر.
نقل‌ کرده‌ است‌.


یحیی‌ بن معین‌ ،
[۲۹] یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
عجلی‌،
[۳۰] عجلی‌، احمد، تاریخ‌ الثقات‌، ج۱، ص‌۴۱۲، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌.
ابن حبان‌ ،
[۳۱] ابن حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، ج۷، ص۴۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
ابن شاهین‌ ،
[۳۲] ابن شاهین‌، احمد، تاریخ‌ اسماء الثقات‌، ج۱، ص‌ ۲۹۶، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ امین‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
ابن حجر
[۳۳] ابن حجر عسقلانی‌، احمد، تهذیب‌ التهذیب‌، ج۹، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
و دیگران‌ او را ثقه‌ دانسته‌اند، اما ذهبی‌
[۳۴] ذهبی‌، محمد، المغنی‌ فی‌ الضعفاء، ج۱، ص۵۹۶، به‌ کوشش‌ نورالدین‌ عتر، حلب‌، ۱۳۹۱ق‌/۱۹۷۱م‌.
او را ضعیف‌ خوانده‌ است‌.


کسانی‌ که‌ از او شعر و حدیث‌ شنیده‌ و از او روایت‌ کرده‌اند، بسیارند از جمله آنهاست‌: عمر بن عیسی‌ ، ابن ابی‌ شیبه‌ ، احمد بن حنبل‌ ، احمد بن منصور رمادی‌ .
[۳۵] بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، ج۳، ص۴۷، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز دوری‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
[۳۶] ابن حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، ج۷، ص۴۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
[۳۷] قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۰، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
[۳۸] ابن اثیر، علی‌، اللباب‌، ج۳، ص۱۱۱، بیروت‌، دارصادر.
[۳۹] مزی‌، یوسف‌،تهذیب‌ الکمال‌، ج۱۶، ص۳۷۷، نسخه خطی‌ کتابخانه احمد ثالث‌ استانبول‌، شم ۱۲۸۴۸.
[۴۰] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۹ -۵۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
زبیر بن بکّار راوی‌ معروف‌ نیز با واسطه‌ از او روایت‌ کرده‌ است‌.
[۴۱] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۹-۴۰۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
ابراهیم‌ موصلی‌ و پسرش‌ اسحاق‌ نیز از او روایت‌ کرده‌اند.
[۴۲] مرزبانی‌، محمد، الموشح‌، ج۱، ص۳۸، به‌ کوشش‌ محب‌الدین‌ خطیب‌، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
[۴۳] یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
[۴۴] قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۰، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



ابن کناسه‌ احتمالاً تحت‌ تأثیر تعلیمات‌ دایی‌ خود ابراهیم‌ بن ادهم‌، زندگی‌ نسبتاً زاهدانه‌ای‌ داشت‌، از این‌ رو هرگز برای‌ راه‌ یافتن‌ به‌ دستگاه‌ خلافت‌ تلاشی‌ نکرد و به‌ رغم‌ توصیه نزدیکان‌، هرگز مدیحه‌ای‌ برای‌ خلفا و امرا نساخت‌ و تا آخر عمر تنگدستی‌ و فقر را بر ناز و نعمت‌ دربار ترجیح‌ داد.
[۴۵] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.



اشعار او نیز، به‌ رغم‌ فضای‌ خاص‌ آن‌ روزگار، بیش‌تر در مضامین‌ زهد و اعراض‌ از دنیاست‌ و مدح ‌ و هجا در آن‌ راه‌ ندارد
[۴۶] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
[۴۷] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
[۴۸] ضیف‌، شوقی‌، العصر العباسی‌ الاول‌، ج۱، ص۴۰۶، قاهره‌، ۱۹۷۲م‌.
قطعاتی‌ از اشعار او در آثار حاحظ،
[۴۹] حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۱، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
[۵۰] حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۱۳۳، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
[۵۱] حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۵۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
ابن جراح‌ ،
[۵۲] ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص‌ ۸۶ -۸۹، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
ابوالفرج ‌،
[۵۳] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷- ۳۴۵، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
یغموری‌
[۵۴] یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص‌۲۹۷-۳۰۰، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
و دیگران‌ آمده‌ است‌. برخی‌ او را در شمار مولّدون‌ نهاده‌اند.
[۵۵] ابوطیب‌ لغوی‌، عبدالواحد، مراتب‌ النحویین‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۵م‌.



وی‌ در زمینه لغت‌ نیز مهارت‌ داشت‌ و برخی‌ از متقدمان‌ در مباحث‌ لغوی‌ به‌ گفته‌ها و اشعار او استناد کرده‌اند. گویا وی‌ در این‌ باره‌ به‌ سماع‌ (شیوه کوفیان‌) بیش‌تر توجه‌ داشته‌ تا قیاس‌.
[۵۶] حاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۲۹- ۱۳۰، به‌ کوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
[۵۷] حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۵۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
[۵۸] یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۹، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
زبیدی‌
[۵۹] زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
او را در طبقه لغویان‌ کوفه‌ قرار داده‌ است‌.
[۶۰] سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۱۲۶، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.



ابن کناسه‌ کنیزکی ‌ به‌ نام‌ دنانیز داشت‌ که‌ به‌ فضل‌ و دانش‌ شهره‌ بود، چندانکه‌ برخی‌ از دوستداران‌ شعر و ادب‌ برای‌ مجالست‌ با او و شنیدن‌ اشعارش‌، نزد او می‌شتافتند. وی‌ قبل‌ از ابن کناسه‌ در گذشت‌ و ابن کناسه‌ در رثای‌ او شعری‌ سرود که‌ دو بیت‌ از آن‌ را نقل‌ کرده‌اند.
[۶۱] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۲۳۹، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
[۶۲] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۵، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
[۶۳] ابن ظافر، علی‌، بدائع‌ البدائه‌، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۹۷۰م‌.
[۶۴] ضیف‌، شوقی‌، العصر العباسی‌ الاول‌، ج۱، ص۴۰۸، قاهره‌، ۱۹۷۲م‌.



در وی‌ شعری‌ نیز در رثای‌ ابراهیم‌ بن ادهم‌ و شعر دیگری‌ در رثای‌ فرزند خود یحیی‌ سروده‌ است‌.
[۶۵] ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
[۶۶] قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



ابن کناسه‌ علاوه‌ بر شعر، ادب‌ و لغت‌، در علم‌ نجوم‌ و گاه‌ شماری‌ نیز چیره‌دست‌ بود.


و در همین‌ باب‌ کتابی‌ به‌ نام‌ الانواء داشته‌ که‌ احتمالاً نخستین‌ کتاب‌ در نوع‌ خود بوده‌ است‌.
[۶۸] ابن قتیبه‌، عبدالله‌، ادب‌ الکاتب‌، ج۱، ص۹۵، به‌ کوشش‌ محمد دالی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
[۶۹] قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، ج۲، ص۱۸۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
فرّاء در کتاب‌ الایام‌ و اللیالی‌ و الشهور،
[۷۰] فراء، یحیی‌، الایام‌ و اللیالی‌ و الشهور، ج۱، ص‌ ۸۰، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۰م‌.
ابن قتیبه‌ در کتاب‌ الانواء
[۷۱] ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌۹ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
[۷۲] ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌۴۲ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
[۷۳] ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌ ۱۱۶ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
و ابوریحان‌ بیرونی‌ در آثار الباقیة
[۷۴] ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص‌ ۲۶۰، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
[۷۵] ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص‌۳۳۶، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
به‌ گفته‌های‌ ابن کناسه‌ در این‌ زمینه‌ استناد کرده‌اند و گویا او بیش‌تر دانش‌ خود را در علم‌ نجوم‌ و گاه‌ شماری‌ از ابومحمود جعفر بن سعد بن سمره‌ فراگرفته‌ بوده‌ است‌.
[۷۶] ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص۳۳۹، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.



زندگی‌ ابن کناسه‌ در اواخر عمر رو به‌ سختی‌ و تنگی‌ نهاد و او خود در ابیاتی‌ به‌ این‌ امر اشاره‌ کرده‌ است‌.
[۷۷] ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص۸۷ - ۸۸، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
وی‌ سرانجام‌ در ۲۰۷ق‌ و به‌ قولی‌ در ۲۰۹ق‌، در کوفه‌ درگذشت‌. بیش‌تر منابع‌ قول‌ اول‌ را ترجیح‌ داده‌اند.
[۷۸] زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
[۷۹] خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۵، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
[۸۰] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.



ابن کناسه‌ علاوه‌ بر کتاب‌ الانواء دو اثر دیگر به‌ نامهای‌ سرقات‌ الکمیت‌ من‌ القرآن‌ و معانی‌ العشر نیز داشته‌ است‌ که‌ جز نامی‌ از آن‌ها بر جای‌ نمانده‌ است‌.
[۸۱] ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.



(۱) ابن ابی‌ حاتم‌ رازی‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
(۲) ابن اثیر، علی‌، اللباب‌، بیروت‌، دارصادر.
(۳) ابن جراح‌، محمد، الورقة، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
(۴) ابن حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
(۵) ابن حجر عسقلانی‌، احمد، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
(۶) ابن خلکان‌، وفیات‌.
(۷) ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، بیروت‌، دارصادر.
(۸) ابن شاهین‌، احمد، تاریخ‌ اسماء الثقات‌، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ امین‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۹) ابن ظافر، علی‌، بدائع‌ البدائه‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۹۷۰م‌.
(۱۰) ابن قتیبه‌، عبدالله‌، ادب‌ الکاتب‌، به‌ کوشش‌ محمد دالی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۱۱) ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
(۱۲) ابن قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۹م‌.
(۱۳) ابن ندیم‌، الفهرست‌.
(۱۴) ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
(۱۵) ابوطیب‌ لغوی‌، عبدالواحد، مراتب‌ النحویین‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۵م‌.
(۱۶) ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
(۱۷) بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز دوری‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
(۱۸) بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
(۱۹) حاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
(۲۰) حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
(۲۱) خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
(۲۲) ذهبی‌، محمد، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۲۳)ذهبی‌، محمد، المغنی‌ فی‌ الضعفاء، به‌ کوشش‌ نورالدین‌ عتر، حلب‌، ۱۳۹۱ق‌/۱۹۷۱م‌.
(۲۴) زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
(۲۵) زجاجی‌، عبدالرحمان‌، مجالس‌ العلماء، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، کویت‌، ۱۹۶۲م‌.
(۲۶) سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
(۲۷) سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
(۲۸) ضیف‌، شوقی‌، العصر العباسی‌ الاول‌، قاهره‌، ۱۹۷۲م‌.
(۲۹) عجلی‌، احمد، تاریخ‌ الثقات‌، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌.
(۳۰) فراء، یحیی‌، الایام‌ و اللیالی‌ و الشهور، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۰م‌.
(۳۱) قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
(۳۲) قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
(۳۳) مرزبانی‌، محمد، معجم‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۶۰م‌.
(۳۴) مرزبانی‌، محمد، الموشح‌، به‌ کوشش‌ محب‌الدین‌ خطیب‌، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
(۳۵) مزی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الکمال‌، نسخه خطی‌ کتابخانه احمد ثالث‌ استانبول‌، شم ۱۲۸۴۸.
(۳۶) یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
(۱۸) بلاشر، رژیس
zwnj; آذرنوش

۱. مرزبانی‌، محمد، معجم‌ الشعراء، ج۱، ص۳۵۰، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۶۰م‌.
۲. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱۱، ص۱۵۰، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌.
۳. قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۵۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۴. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۵. یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۶. ابوطیب‌ لغوی‌، عبدالواحد، مراتب‌ النحویین‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۵م‌.
۷. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، ج۱، ص۵۴۳، به‌ کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۹م‌.    
۸. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۹. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، ج۱، ص۵۴۳، به‌ کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۹م‌.    
۱۰. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۱۱. مرزبانی‌، محمد، معجم‌ الشعراء، ج۱، ص۳۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۳۷۹ق‌/۱۹۶۰م‌.
۱۲. بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۸۶، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
۱۳. ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.
۱۴. حاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۲۹، به‌ کوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۱۵. یغموری‌، يوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانى‌،ص۲۹۷، به‌ كوشش‌ رودلف‌ زلهايم‌، ويسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌
۱۶. ابن ندیم‌، الفهرست‌، ص۷۷
۱۷. قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۱، ص۱۶۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۸. ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.
۱۹. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۲، ص۲۱۰.
۲۰. بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۸۴، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
۲۱. بلاشر، رژیس‌، تاریخ‌ ادبیات‌ عرب‌، ج۱، ص۱۷۷ - ۱۸۳، ترجمه آذرتاش‌ آذرنوش‌، تهران‌، ۱۳۶۳ق‌.
۲۲. ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص۸۶، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
۲۳. زجاجی‌، عبدالرحمان‌، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، مجالس‌ العلماء، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، کویت‌، ۱۹۶۲م‌.
۲۴. ابن ابی‌ حاتم‌ رازی‌، عبدالرحمان‌، ج۳، ص۳۰۰، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۲ق‌/ ۱۹۵۲م‌.
۲۵. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷- ۳۳۸، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۲۶. ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۱، ص۴۴۸، بیروت‌، دارصادر.
۲۷. ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۳، ص۳۶۶، بیروت‌، دارصادر.
۲۸. ابن سعد، محمد، الطبقات‌ الکبری‌، ج۴، ص۱۷۶، بیروت‌، دارصادر.
۲۹. یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۳۰. عجلی‌، احمد، تاریخ‌ الثقات‌، ج۱، ص‌۴۱۲، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌.
۳۱. ابن حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، ج۷، ص۴۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
۳۲. ابن شاهین‌، احمد، تاریخ‌ اسماء الثقات‌، ج۱، ص‌ ۲۹۶، به‌ کوشش‌ عبدالمعطی‌ امین‌ قلعجی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۳۳. ابن حجر عسقلانی‌، احمد، تهذیب‌ التهذیب‌، ج۹، ص۲۵۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۲۶ق‌.
۳۴. ذهبی‌، محمد، المغنی‌ فی‌ الضعفاء، ج۱، ص۵۹۶، به‌ کوشش‌ نورالدین‌ عتر، حلب‌، ۱۳۹۱ق‌/۱۹۷۱م‌.
۳۵. بلاذری‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، ج۳، ص۴۷، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز دوری‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.
۳۶. ابن حبان‌، محمد، کتاب‌ الثقات‌، ج۷، ص۴۴۳، حیدرآباد دکن‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.
۳۷. قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۰، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۳۸. ابن اثیر، علی‌، اللباب‌، ج۳، ص۱۱۱، بیروت‌، دارصادر.
۳۹. مزی‌، یوسف‌،تهذیب‌ الکمال‌، ج۱۶، ص۳۷۷، نسخه خطی‌ کتابخانه احمد ثالث‌ استانبول‌، شم ۱۲۸۴۸.
۴۰. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۹ -۵۱۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۴۱. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۹-۴۰۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۴۲. مرزبانی‌، محمد، الموشح‌، ج۱، ص۳۸، به‌ کوشش‌ محب‌الدین‌ خطیب‌، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌.
۴۳. یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۷، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۴۴. قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۰، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۴۵. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۴۶. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۴۷. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۴۸. ضیف‌، شوقی‌، العصر العباسی‌ الاول‌، ج۱، ص۴۰۶، قاهره‌، ۱۹۷۲م‌.
۴۹. حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۱، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
۵۰. حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۱۳۳، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
۵۱. حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۵۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
۵۲. ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص‌ ۸۶ -۸۹، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
۵۳. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۳۷- ۳۴۵، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۵۴. یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص‌۲۹۷-۳۰۰، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۵۵. ابوطیب‌ لغوی‌، عبدالواحد، مراتب‌ النحویین‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۵م‌.
۵۶. حاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۱، ص۱۲۹- ۱۳۰، به‌ کوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۵۷. حاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۵، ص۵۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۹۵۰م‌.
۵۸. یغموری‌، یوسف‌، نورالقبس‌ المختصر من‌ المقتبس‌ مرزبانی‌، ج۱، ص۲۹۹، به‌ کوشش‌ رودلف‌ زلهایم‌، ویسبادن‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۵۹. زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۶۰. سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۱۲۶، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۴م‌.
۶۱. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۲۳۹، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۶۲. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۵، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۶۳. ابن ظافر، علی‌، بدائع‌ البدائه‌، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۹۷۰م‌.
۶۴. ضیف‌، شوقی‌، العصر العباسی‌ الاول‌، ج۱، ص۴۰۸، قاهره‌، ۱۹۷۲م‌.
۶۵. ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، ج۱۳، ص۳۴۱، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.
۶۶. قفطی‌، علی‌، انباه‌ الرواة، ج۳، ص۱۶۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۶۷. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، ج۱، ص۵۴۳، به‌ کوشش‌ ثروت‌ عکاشه‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۹م‌.    
۶۸. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، ادب‌ الکاتب‌، ج۱، ص۹۵، به‌ کوشش‌ محمد دالی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۶۹. قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، ج۲، ص۱۸۰، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/ ۱۹۶۳م‌.
۷۰. فراء، یحیی‌، الایام‌ و اللیالی‌ و الشهور، ج۱، ص‌ ۸۰، به‌ کوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، بیروت‌، ۱۹۸۰م‌.
۷۱. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌۹ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
۷۲. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌۴۲ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
۷۳. ابن قتیبه‌، عبدالله‌، الانواء، ص‌ ۱۱۶ حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۵ق‌/۱۹۵۶م‌.
۷۴. ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص‌ ۲۶۰، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
۷۵. ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص‌۳۳۶، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
۷۶. ابوریحان‌ بیرونی‌، الا¸ثار الباقیة، ج۱، ص۳۳۹، به‌ کوشش‌ ادوارد زاخاو، لایپزیگ‌، ۱۹۲۳م‌.
۷۷. ابن جراح‌، محمد، الورقة، ج۱، ص۸۷ - ۸۸، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عزام‌ و عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، ۱۹۵۳م‌.
۷۸. زبیدی‌، محمد، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌/۱۹۵۴م‌.
۷۹. خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، ج۵، ص۴۰۷- ۴۰۸، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌.
۸۰. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۹، ص۵۰۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۸۱. ابن ندیم‌، الفهرست‌، ج۱، ص۷۷.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌کناسه»،ج۴، ص۱۶۸۵.    






جعبه ابزار