ابراهیم بن محمد نفطویه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابراهیم بن محمد نفطویه (
۲۴۰-
۳۲۳ق)
محدث،
شاعر و
زبان‌شناس عربی در
قرن چهارم هجری قمری بود.
ابوعبداللّه ابراهیم بن محمد بن عرفه ازدی عتکی واسطی، معروف به نفطویه، محدث و شاعر قرن چهارم هجری بود که نسبش از سوی پدر به
مهلب بن ابی صفره می‌رسید. مادرش نیز از فرزندان
خالد بن عبداللّه مزنی محدث بود.
به خاطر تیرگی پوستش او را نفطویه می‌خواندند.
او در سال ۲۴۰
یا ۲۵۰
هجری و به قولی در ۲۴۴هجری در واسط به دنیا آمد؛
اما در
بغداد زندگی کرد.
نفطویه به
ادبیات عرب،
لغت و
حدیث آگاه بود. وی را دارای اخلاقی نیکو و حسن معاشرت، صادق در روایت، حافظ قرآن، مسند در نقل حدیث، همنشین وزرا و خلفا، آگاه بر وفیات و تاریخ و فقه مذهب
داوود ظاهری توصیف کرده‌اند.
برخی او را حنبلی مذهب و برخی شیعه دانسته‌اند.
نفطویه
نحو کوفی و بصری را به هم آمیخت.
او حافظ قرآن بود و هر بامداد پیش از آغاز درس به
قرائت عاصم، قرآن می‌خواند. در مجالس خلفا و وزرا نیز مقامی ارجمند داشت.
او معتقد بود بیشتر احادیث مربوط به فضایل
صحابه، برای تقرب به
بنی امیه و در رقابت با
بنی‌هاشم ساخته شده است.
اشتقاق (مشتق شدن واژگان) را در زبان عرب انکار می‌کرد و در این زمینه کتابی نیز نگاشت.
او گرچه تا پایان عمر با
وسمه (نوعی گیاه که از برگ آن خضاب می‌سازند)
خضاب می‌کرد،
گفته شده است به ظاهر خود توجه زیادی نداشت و گاه بوی بد او دیگران را می‌آزرد.
میان نفطویه و محمد بن داوود ظاهری، دوستی عمیقی وجود داشت؛ چنانکه پس از درگذشت ابن داوود،اندوه و ماتم بسیاری از خود نشان داد.
با
ابن درید نیز دشمنی داشت و در
هجو یکدیگر شعر می‌گفتند.
نفطویه نحو را از
سیبویه آموخت و کتاب او را نیز تدریس می‌کرد.
ثعلب و
مبرد نیز از استادان وی بودند.
از دیگر استادان وی می‌توان از
اسحاق بن وهب علاف،
شعیب بن ایوب صریفینی،
محمد بن عبدالملک دقیقی،
احمد بن عبدالجبار عطاردی،
داوود بن علی و
محمد بن جهم نام برد.
نفطویه شاگردان فراوانی نیز داشت؛ از جمله:
ابوعبیداللّه مرزبانی،
ابوالفرج اصفهانی،
ابن حیویه،
ابوالقاسم ازهری،
ابوالقاسم تمیمی وراق،
عبداللّه بن موسی سلامی (م.
۳۶۶ق)،
ابوالحسن تمیمی
نحوی مشهور به
ابن نجار (م.
۴۰۲ه)،
معافی بن زکریا و
ابوبکر بن شاذان.
نفطویه آثار فراوانی از خود به جای گذاشت که عبارت‌اند از: کتاب الامثال،
الشهادات، الرد علی المفضل فی نقضه علی الخلیل، الرد علی من قال بخلق القرآن،
الاقتصادات، البارع، غریب القرآن، التاریخ، المقنع در نحو، کتاب الوزرا، الملح، المصادر، امثال القرآن، الاستثنا و (الاستیفاء فی) الشرط،
القوافی، الرد علی من یزعم ان العرب یشتق کلامه بعضه من بعض، یبطل الاشتقاق، کتاب فی ان العرب تتکلم طبعا لا تعلماً،
قصیدة غریب اللغة که ابوعبداللّه حسین بن خالویه آن را شرح داده است،
اعراب القرآن،
اطرغش در لغت.
نفطویه در سال ۳۲۳هجری درگذشت و در باب الکوفه بغداد به خاک سپرده شد
و
بربهاری (م.
۳۲۹ق) بزرگ
حنابله بر او نماز خواند.
(دیگر منابع:
)
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم نفطویه»، ج۲، ص۵۳.
