آفات علم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آنجا که علم نیز یک فعالیت بشری می‌باشد می‌تواند
آفاتی را در شرایطی خاص بگیرد که در ذیل بدان اشاره می‌شود.
علم و
معرفت از بالاترین هدایا و الطاف الهی بر بشر است که
انسان با استفاده صحیح از آن می‌تواند به اوج نقطه کمال انسانی صعود نماید و از آن به عنوان پلکان ترقّی مدد بگیرد، ولی با این حال در صورت عدم استفاده صحیح از
دانش و هدف بالذات قرار دادن آن ممکن است دچار
آفاتی شود که موجبات
انحطاط و
گمراهی هر چه بیشتر عالم را فراهم نماید، چنانکه گاهی برخی از امور قبل از تابیدن نور علم و
حکمت بر
قلب انسان مانع از تابش آن بر صفحه تاریک دل انسان و
حیات دوباره آن می‌شوند.
از آنجا که آشنایی با این
آفات و موانع ما را قادر بر پیشگیری از آنها و بهره‌برداری مطلوب‌تر از این موهبت الهی می‌سازد، در این گفتار کوتاه به بیان برخی از موانع و
آفات علم و
حکمت با استفاده از
کلام معصومین (علیهم‌السّلام) و بزرگان
دین می‌پردازیم.
موانع و
آفات علم و حکمت را از یک نظر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود:
برخی از موانع و
آفات علوم از راه آموزش کلاسیک همچون
فقه،
اصول و همه
علوم تجربی حاصل می‌شود، مانند کم‌روئی «هر که
خجالت کشد دانشش اندک می‌شود»
امام صادق (علیه‌السّلام)؛
بدفهمی،
تن‌آسائی، چنانچه
حضرت علی (علیه‌السّلام) فرموده‌اند: «علم با تن‌آسائی یافت نمی‌شود».
موانعی که مانعیّت آنها شامل شناختهای عقلی و قلبی همچون
شناخت خدا و اقرار به یگانگی او است، مانند:
عجب،
تعصّب و
استبداد...، که این موانع
اندیشه را از تشخیص صحیح حقائق عقلی و قلب را از برکات الهام‌ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می‌سازد.
موانع علم حقیقی یا نور حکمت، که همان علمی است که
خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می‌دهد و با تحصیل و آموزش و
تفکر حاصل نمی‌گردد، بلکه نورٌ یقذفهُ الله فی قلبِ مَن یشاء می‌باشد، این موانع خود بر دو دسته‌اند:
حجب ظلمانی یا
گناهان که آئینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می‌سازد و آدمی را از دانش حقیقی بی‌بهره می‌کند، هر چند دارای مراتب بالائی از علوم رسمی باشد.
حجاب‌هائی که خود از سنخ
نور هستند و تعلق به نشئه مجرّدات تامّه و
شهود آن عالم دارند که در
مناجات شعبانیه از آنها به «
حجب النور» تعبیر شده است،
آن چنانکه نور
خورشید مانع از
رؤیت حقیقت و مرکز خورشید است با اینکه خود از سنخ نور و روشن کننده هستند، حجاب‌های نورانی هم مانع از ادراک درجات بالای حقیقت هستی هستند.
حضرت امام (رحمة‌الله‌علیه) در توضیح حجب نورانی و ظلمانی می‌فرماید: «توجه به غیر خدا انسان را به حجاب‌های ظلمانی و نورانی محجوب می‌نماید. کلیه امور دنیوی اگر موجب توجه انسان به
دنیا و
غفلت از خداوند متعال شود، باعث حجب ظلمانی می‌باشد و اگر دنیا وسیله توجه به
حقّ و رسیدن به دار
آخرت (که دار التشریف است) باشد حجاب‌های ظلمانی به حجب نورانی مبدّل می‌گردد و
کمال انقطاع آن است که حجب ظلمانی و نورانی پاره و کنار زده شود تا به مهمانسرای الهی که معدن عظمت است به‌توان وارد گردید.»
موانع و
آفات ذکر شده در این مقاله بیشتر مربوط به علوم از قسم دوّم و سوّم می‌شود، گرچه برخی از
آفتها برای تمام علوم
آفت به شمار می‌رود و عالم را از مسیر صحیح به کژراهه می‌کشاند و یا او را از اشعه‌های حیات بخش خورشید معرفت بی‌نصیب می‌گذارد.
حضرت علی (علیه‌السّلام): «حکمت با
شهوت در یک دل جای نمی‌گیرد.»
حضرت علی (علیه‌السّلام): «
محبّت دنیا خرد را تباه می‌کند و دل را از شنیدن حکمت باز می‌دارد و کیفری دردناک می‌آورد.»
حبّ دنیا و
دنیاطلبی یکی از بزرگترین موانع نور علم و
آفات علوم رسمی به شمار می‌رود. دلی که سرشار از محبّت دنیاست، هیچ گاه خریدار حکمت و معارف الهی نیست و انسان دنیادوست تنها برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش به سمت فراگیری علوم رسمی روی می‌آورد و آن‌گاه حتی اگر
علم توحید را هم فرابگیرد، تنها موجب دوری هر چه بیشتر او از خدا می‌شود.
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «ما ازدادَ عبدٌ علماً فازدادَ فی الدّنیا رغبةً الّا ازدادَ من اللهِ بُعداً؛
هر آنچه بنده دانش خود را افزایش دهد و سپس رغبت بیشتری به دنیا پیدا کند، موجب دوری بیشتر او از خدا می‌گردد.»
و این عالم در مسیر حرکت به سوی
جهنّم گام برداشته است، چنانچه حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) به طالبان علم هشدار می‌دهند: «مواظب باشید مبادا پنجاه سال یا بیشتر یا کمتر در حوزه با کدّ یمین و عرق جبین جهنّم کسب نمائید.»
اگر علم دستمایه دنیاطلبان و دانشمندان دنیادوست قرار بگیرد با بهره‌گیری از آن بالاترین
گناهان و بدترین
جنایات را انجام می‌دهند، چنانکه در
جهان معاصر علم و دانشمندان مورد سوء استفاده و قدرت‌طلبی دنیاخواهان قرار گرفته و فجایع بی‌شماری را پدید آورده‌اند، که نمونه بارز آن فجایع
جنگ جهانی دوم و بمباران اتمی دو شهر ژاپن است که هزاران انسان بی‌گناه قربانی مطامع قدرتمندان شدند.
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «بنده گناه می‌کند پس دانشی را که پیشتر می‌دانسته از یاد می‌برد.»
همچون
قساوت قلب،
نفاق،
حسد و...:
امام هادی (علیه‌السّلام) فرمودند: «حکمت در طبیعت‌های فاسد سودی نمی‌بخشد».
حضرت علی (علیه‌السّلام): «هر کس غفلت کند،
نادان ماند».
«آنکه مغلوب غفلت شود دلش می‌میرد.»
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز گرداند، خداوند دلش را به اندازه رغبتش به آن کور می‌کند.»
تکبر و
غرور علمی که در زمینه علوم به دست آمده هم
آفت است و هم باعث می‌شود انسان از کسب مراحل علمی برتر و بالاتر
محروم بماند و خود را از همگان بالاتر بداند و هیچ‌گاه به حقیقت دست نیابد.
امام کاظم (علیه‌السّلام) فرمودند: «کشت در دشت هموار می‌روید و نه در سنگلاخ و همین‌طور حکمت در دل فروتن آباد بارور می‌شود و نه در دل متکبر سرکش».
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «
طمع حکمت را از دل‌های دانایان می‌برد.»
امام صادق (علیه‌السّلام): «
خشم دل
حکیم را نابود می‌کند. هر کس مالک خشم خویش نباشد، مالک
خرد خویش نیست.»
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «هر کس در دلش دانه خردلی از تعصب باشد خداوند او را
روز قیامت با
اعراب جاهلی برانگیزد.»
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله): «دل هنگام پری شکم حکمت را بیرون می‌اندازد.»
حضرت علی (علیه‌السّلام): آن که
مجادله به باطلش زیاد شود کوری‌اش از حقیقت ماندگار شود.
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) می‌گوید: مراد از جدال،
مناظره به منظور غلبه بر طرف مقابل و مراد از
مراء،
جدال و
اعتراض بر سخن دیگران بدون داشتن هدف و غرض دینی است. اینها آن‌گاه نکوهیده و از
آفات علم به شمار می‌روند که هدف شخص، اظهار برتری خود و نه اثبات
حقّ یا ردّ
باطل باشد، که در این صورت شخص، دیگر به دنبال کشف حقیقت نیست و صرفاً درصدد اظهار برتری است که منجر به انحراف از مسیر صحیح خواهد شد.
لذا پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به اینگونه عالمان
وعید جهنّم داده‌اند: «من تعلّم العلمَ لیبالی به العلماء او لیماری به السفهاء او یصرفُ وجوهَ النّاس اِلیه ادخَلهُ الله النّار؛
هر کس علم بیاموزد تا به وسیله آن بر دانشمندان
مباهات و فخرفروشی نماید یا با سفیهان ممارات و جرّ و بحث کند یا چهره‌ها را به سوی خود برگرداند، خداوند او را داخل
آتش خواهد نمود.»
اینها نمونه‌هایی از
آفات و موانع علم و حکمت، برگرفته از بیانات
پیشوایان دین اسلام است و تنها با مدنظر قرار دادن و رفع این موانع است که طالب علم می‌تواند جان خویش را از چشمه معرفت سیراب نموده و علمش را در مسیر
کمال خویش و تکامل بشریت به کار بندد، و در غیر این‌صورت علم تنها وبال و موجب
ظلمت باطنی او خواهد بود.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله آفات علم، تاریخ بازیابی ۹۶/۴/۱۹
