کیفیت نزول قرآن (علوم قرآنی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کیفیت نزول
قرآن به شیوه‌های مختلف
وحی بر
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اطلاق می‌شود.
منظور از کیفیت نزول قرآن، چگونگی نزول وحی بر رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است؛ اعم از نزول به واسطه
جبرئیل یا بدون واسطه. همچنین حالات و عوارض روحانی و جسمانی رسول گرامی
اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام دریافت وحی و نیز حوادث همزمان یا پیش از نزول وحی که در
حقیقت زمینه ساز نزول بود، همگی در کیفیت نزول قرآن مورد نظر است.
در آیه ۵۱
سوره شوری رابطه غیبی خدا با
پیامبران به سه صورت بیان شده است:
۱. از طریق وحی و القای در
قلب ؛
۲. شنیدن صدای غیبی بدون رؤیت گوینده؛
۳. ارسال
پیام الهی توسط
فرشته .
علامه طباطبایی رحمة‌الله‌علیه در تحقیق این موضوع می‌فرماید:
آیات و
روایات در کیفیت نزول سوره‌های قرآن مختلف است و بعضی بر این
دلالت دارد که
خداوند متعالی تجلی کرده، وحی می‌فرموده است، و این وحی، بی واسطه است. از بعضی نیز استفاده می‌شود که وحی الهی توسط
جبرئیل بوده است. در آیه ۵۱
سوره شوری (وما کان لبشر ان یکلمه الله الا وحیا او من وراء حجاب او یرسل رسولا)
«وحی خدا» قسیم «ارسال رسل» قرار گرفته است؛ یعنی «وحیا» با «فرستادن مامور و رسول» یا «تکلم از ورای
حجاب » مقابل افتاده است. پس هرجا وحی بوده، دیگر
جبرئیل نبوده است؛ بلکه توسط خود حضرت حق بی واسطه بوده است و آن جاهایی که توسط
جبرئیل نازل می‌شده، دیگر جلوه خدا بدون واسطه نبوده است.
از سوی دیگر، در قرآن سه آیه داریم که بر نزول قرآن توسط
جبرئیل،
روح القدس و
روح الامین دلالت دارند: آیه ۹۷
سوره بقره ؛ آیه ۱۰۲
سوره نحل ؛ آیه ۱۹۳
سوره شعراء .
ظاهر این آیات این است که همه قرآن را
جبرئیل نازل کرده است.
برای کسب
حقیقت مطلب و جمع بین آیات می‌گوییم کیفیت نزول وحی سه مرحله دارد:
نزول وحی از جانب
خدا بی واسطه.
از جانب خدا با واسطه
جبرئیل ؛ یعنی در جایی که خدا وحی می‌کرده،
جبرئیل هم بوده و خداوند توسط
جبرئیل وحی می‌کرده است.
این که از جانب
جبرئیل هم بی واسطه نبوده باشد؛ بلکه توسط اعوان و یاران او وحی می‌شده است. در این صورت، خداوند توسط
جبرئیل و از
جبرئیل توسط اعوان او وحی ابلاغ می‌شده است. در این قسم، هم خدای متعالی حاضر بوده است و هم
جبرئیل و هم
اعوان جبرئیل . در تمام این سه مرحله، اهل سه مرحله (حضرت حق،
جبرئیل و سفره کرام برره) حاضر بوده‌اند و نزول وحی هم در هر یک از مراحل توسط همه این‌ها (کرام برره،
جبرئیل و حضرت حق) صورت می‌گرفته است، غایة الامر در بعضی از موارد نظر اصلی به خود ذات
حق بوده است؛ به طوری که به
جبرئیل و سفره نظر نمی‌شده است؛ و این در مواردی است که حال
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تغییر می‌کرده و طبق آیه سوره شوری «وحیا» بوده است، و در برخی از موارد نظر اصلی به
جبرئیل بوده است؛ طوری که به سفره نظر نمی‌شده. و نظر به حق از
آینه و مرآت
جبرئیل بوده است، و در بعضی از موارد هم نظر اصلی به همان
فرشتگان زیردست و اعوان
جبرئیل یعنی سفره بوده و از دریچه وجود و تعین آنها به
جبرئیل و حضرت حق نظر می‌شده است. این قسم اخیر هم مطابق همان آیه (او یرسل رسولا) بوده است؛ ولی
گاهی توسط
جبرئیل و
گاهی توسط سفره کرام برره (فرشتگانی ارجمند و نیکوکار) که یاران و اعوان او هستند، نزول قرآن صورت گرفته است.
آنچه قرآن مجید درباره کیفت
وحی توضیح می‌دهد، آن است که به این کتاب آسمانی به‌صورت تکلیم بوده و خدای متعال با پیامبر گرامی خود سخن گفته و آن حضرت با تمام وجود سخن خداوند را تلقی نموده است؛ بر اساس کلام و آیات الهی به سه گونه است:
۱- وحی مستقیم و بدون واسطه
۲- خلق صوت
۳- القای وحی به‌وسیله فرشته وحی؛ یعنی
جبرئیل پیام الهی را بر قلب پاک پیامبر فرود آورده چنان‌که در قرآن آمده
(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْاَمِینُ عَلی قَلْبِکَ) بااین‌حال باید توجه داشت که
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بالاترین مرتبه کمال انسانی و در مقام «قاب قوسین او ادنی» معارف را درک می‌کند که حتی از عهده
جبرئیل که اعظم ملائکه است نیز خارج است.
به اعتقاد امام خمینی چگونگی کیفیت نزول وحی از امور مجهولی است که تنها پیامبر بر آن اطلاع دارد. به باور ایشان عین ثابت پیامبر، جامع تمام اعیان موجودات است و اعیان آن موجودات، مظاهر عین آن حضرت در عالم الهی‌اند و همه شرایع نیز مظهر شریعت اویند
ازاین‌رو
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حقایق عقلی را به عالم مثال و از آنجا به عالم ملک تنزل می‌دهد. در واقع این قوت روحی ایشان است که
جبرئیل را به این عالم نازل می‌کند و این حالت اضطراب یا اغماء پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حین دریافت وحی منافاتی ندارد؛ زیرا جسم نبی است که از تحمل وحی بی‌تاب است نه قوه روحی ایشان.
امام خمینی در بیان کیفیت نزول وحی، بر این است که نبی نخستین ظهور مبادی وحی را در مرحله جدا شدن نفس از طبیعت و رجوع آن به
عالم غیب می‌داند، ازاین‌رو نخست در مثال مقید صورت غیبیه را مشاهده می‌کند سپس در مثال مطلق تا اینکه برسد به حضرت اعیان علمیه، براین‌اساس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از رسیدن به‌مراتب عوالم بالاتر، فرشتگان و وحی را نازل می‌کند و آنها تابع ولی اعظم و
انسان کامل می‌شوند
البته نزول و صعود فرشته به معنایی که در اجسام اتفاق می‌افتد، برای فرشتگان محال است و تنزل آنها در قلب پیامبر به طریق تمثل ملکوتی یا ملکی است و در این مقام است که فرشته وحی، به‌صورت محسوس ظاهر می‌شود و یا به‌صورت مناسب با شهود حسی متمثل می‌گردد و بر پیامبر، حقایق غیبی را القا می‌کند و پیامبر کلام فرشته را به
مشیت حق‌تعالی می‌شنود و آن را به‌صورت لوح قدر، مشاهده می‌کند؛ بنابراین نزول وحی و فرشته به طور تمثل ملکوتی و مثالی است و قلب نبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مبدا وحی و نازل‌کننده
جبرئیل است.
نزول جبرئیل ؛
صوت وحی ؛
صور نزول جبرئیل .
•
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «کیفیت نزول قرآن». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
