کتاب الازمنة و الامکنة مرزوقی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
کتاب الازمنة و الامکنة»،
تالیف ابو علی، احمد بن محمد بن حسن، ملقب به مرزوقی اصفهانی (متوفی ۴۲۱ ق)،
ادیب و نویسنده بزرگ نیمه دوم
قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است.
این
کتاب، درباره طبیعت و حرکت ستارگان و نامهای آنها و نیز قوانین
حاکم بر آنها و... بحث می‌کند.
کتاب، دارای دو جزء و ۶۳ باب است که ۲۰ باب آن، در جزء اول و باقی ابواب، در جزء دوم آمده است. ابواب کتاب مجموعا مشتمل بر نود و چند فصل است. این ابواب و فصول، طبق
حروف ابجد مرتب شده‌اند.
سرآغاز کتاب، خطبه‌ای است ادبی و نسبتا سنگین و موزون، در
ستایش خدا به پاس انشاء و ابداع ملت‌ها و دولت‌ها و آفرینش افلاک و بروج و منازل النیرین (
ماه و
خورشید) و پوشش
شب و
روز به وسیله یک دیگر و... آن گاه در نعت
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و تجلیل از استادی به نام ابو علی اسماعیل بن احمد، سپس در ذکر اسامی
زمان و
مکان و اینکه چه وقت ظرف خوانده می‌شوند و در ذکر گفتار نحویین که زمان را ظرف افعال می‌دانند.
علم نجوم، به جهت اهمیتی که در زندگی بشر داشته، از دیرباز مورد توجه انسان‌ها بوده است، چرا که به وسیله این
علم، آگاهی به اوضاع جو و نیز
هدایت به وسیله ستارگان و شناخت زمان و اقسام آن و نیز گستره ارتباط بین زمان و مکان و اهمیت این رابطه حاصل می‌شود.
شب و روز،
بروج فلکی و تقسیمات آن، اهتدا و
استدلال به نجوم، ماه و خورشید و منازل هر یک، ستارگان و کواکب و تصویر مآخذ هر کدام، ظروف زمان و مکان و معتقدات عرب در این باره، فصول اربعه و
تحدید سال و فصل و ماه در بین اقوام ایرانی و رومی و عرب، تعیین
اوقات تهجد که در
قرآن کریم یادآوری شده و یا در کلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، اقسام و خواص
ریاح اربعه، اسامی و صفات باران، سحاب، رعد و برق،
صاعقه، رنگین کمان، اعیاد و
ماه‌های حرام، اسامی ایام با توجه به اختلاف لغات و جنبه‌های سماعی یا قیاسی و اشتقاقی آن، اوقات شب و روز و آنچه بدان مربوط می‌شود، کواکب یمانی و شامی و تمیز آنها از یک دیگر، اوقات سرد و گرم، وصف ایام و لیالی، خشک سالی‌ها و سال‌های پرباران، اسامی ستارگان و فلک و برج‌ها و خورشید و ماه، اسماء هلال و رؤیت آن از اول تا آخر ماه، ذکر سراب و وصف سحاب،
فجر و
شفق و زوال آنها،
معرفت استدلال به کواکب و تشخیص
قبله، اسواق معروف عرب، ذکر تاریخ و ابتداء بدان و نیاز عرب به ضبط حوادث، معرفت ایام عرب در دوره جاهلی، ذکر ایام محموده و...
«فرغت منه ضحوة یوم الخمیس ثالث عشر جمادی الاخرة سنة ثلاث و خمسین و اربع مائة...» به
چشم می‌خورد. این عبارت، بدون
شک مربوط به ناسخ کتاب و اشاره به تاریخ فراغت از
استنساخ آن است، ولی ناشر و مصحح بدون توجه به تاریخ وفات مرزوقی در ۴۲۱ ق،
سال ۴۵۳ ق را تاریخ تالیف این کتاب پنداشته‌اند. در آخر کتاب هم چنین تقریظی است از ناشر که چندان ارتباطی به معرفی کتاب و نویسنده آن ندارد.
مرزوقی، مطالب مهمی را در کتاب خود ذکر کرده که از آن جمله اصل
دلیل بر انکار وجود زمان است که نخستین بار
ارسطو در فیزیک خود به عنوان یک مشکل در باب وجود زمان مطرح کرده است. وی، می‌نویسد: «بعضی از متکلمان گفته‌اند:
زمان، تقدیر بعضی حوادث به بعضی دیگر است و لازم است
وقت و موقت هر دو حادث باشند، زیرا اعتبارشان به حدوث است، لذا توقیت با قدیم تعالی صحیح نیست...».
از بررسی تحقیقی درباره مطالب کتاب و با توجه به عنوانی که مرزوقی برای این تالیف خود برگزیده است، چنین نتیجه می‌گیریم که این
اثر، نخستین کتابی است که در این فنون به
زبان عربی تالیف گردیده است، چرا که پس از کتاب «الانواء» ابن قتیبه دینوری که
محدود به برخی از مطالب کتاب «الازمنة و الامکنة» می‌باشد و یا «مروج الذهب» اثر پرارزش مسعودی، مورخ و جغرافی‌دان بزرگ اسلامی که پیش از ورود به مطالب تاریخی از مسائل نجومی و مطالب جغرافیایی به تفصیل یاد کرده است یا بسیاری از کتب عام در ادب عربی نظیر: «الحیوان» جاحظ، «کامل» مبرد، «عیون الاخبار» ابن قتیبه دینوری، «العقد الفرید» ابن عبد ربه که گه‌گاه به ذکر مطالبی در این زمینه‌ها پرداخته، «الازمنة و الامکنة» اولین کتابی است که موضوع اصلی آن را مباحث مذکور تشکیل می‌دهد.
البته نباید فراموش کرد که این کتاب، بیشتر جنبه روایی دارد و مطالب آن با استشهاد به آیات قرآنی و
احادیث نبوی و
اخبار و
روایات منقول از
صحابه و
مفسرین صدر اسلام به ویژه
ابن عباس و بزرگان ادب عربی و نحویون، خاصه سیبویه و شعرای دوره جاهلی و اسلامی تدوین یافته است.
بخش عمده مطالب کتاب، به شرح جنبه‌های لغوی و صرف و اشتقاق
لغات و مسائل نحوی عبارات اختصاص دارد و از این بابت از ارزش فوق العاده‌ای برخوردار است. در تطبیق ماه‌های عربی و فارسی و گاه شماری ایرانیان و وارد ساختن واژه‌ها و مصطلحات فارسی در کنار معادلات عربی آنها نیز حائز
اهمیت است. علاوه بر این، امتیاز چشم گیر کتاب به غنای واژه‌ها و مصطلحات و تعبیرات زمانی و مکانی و مفردات و جملات مستعمل در این باره می‌باشد و ارزش آن را دارد که به عنوان منبع و ماخذی مهم و معتبر در تهیه و
تدوین فرهنگ نامهای در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.
گذشته از اینها، کتاب، از نظر تفسیر آیات قرآنی در مسائل مربوط به زمان و مکان از منابع مهم تفسیری است. ارزش ادبی کتاب، به خصوص در نقل اشعار موضوعی و ذکر شعرا حائز اهمیت است. سبک نگارش و انشاء متن کتاب به مراتب ساده تر از مقدمه و از هر گونه
تکلف و عبارت پردازی و پیرایه سازی عاری می‌باشد. امتیاز دیگر کتاب، شرح و تفسیر کاملی است که در توضیح
اشعار و عبارات و مطالب مشکل دارد. این روش، تشابه کامل به سبک نویسنده در شرح «دیوان حماسه» دارد و نمودار تسلط کامل وی بر فهم معضلات نظم و نثر عربی می‌باشد.
نسخه موجود در برنامه، توسط خلیل المنصور تحقیق شده است. فهرست مطالب کتاب، در انتهای
اثر آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
