نواب خاصّ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نواب خاص، رهبران جامعه از سوی امام غایب در غیبت صغرا هستند.
در
غیبت صغرا چهار سفیر یا نایب خاص، درخواست‌های مردم را به
حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و نیز نامه‌ها و
توقیعات آن حضرت را به مردم می‌رساندند و خود به
زیارت ایشان نائل می‌شدند. در آغاز نیابت خاص، جایگاه سفارت برای مردم روشن نبود. فقط عدۀ اندکی از خواص و وکیلان، با نایب آن حضرت در ارتباط بوده، مسائل مورد نیاز خود را با او در میان می‌گذاشتند؛ اما پس از گذشت زمان، با تلاش‌های خالصانه وکیلان، نیابت خاص، حضرت نزد
شیعیان، جایگاه خود را یافت.
بنابراین ارتباط شیعیان با نواب خاص در دوره‌های نخست، به طور عمده به واسطۀ وکیلان بود. به این صورت که مردم، خواسته‌های خود را با وکیلان در میان می‌گذاشتند یا وجوهات شرعی خود را به آنان می‌پرداختند. وکیلان نیز آن‌ها را به سفیر و نایب
امام (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) منتقل می‌کردند و با واسطۀ سفیر، از
ناحیۀ مقدسه پاسخ پرسش‌های خود را می‌گرفتند. با روشن شدن جایگاه نواب خاص، برخی شیعیان به صورت پنهانی توانستند به طور مستقیم با آنان تماس برقرار کنند. این کار، به طور عمده از زمان دومین نایب آغاز شد و ادامه یافت.
برخی فعالیت‌های نایبان خاص بدین قرار بود:
برطرف کردن تردید شیعیان درباره حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) یکی از وظایف نایبان خاص است:
ولادت آخرین ذخیرۀ الهی به صورت پنهانی صورت گرفت و جز اندکی از شیعیان، آن حضرت را در دوران پدر بزرگوارش ندیده بودند و تردیدهایی میان شیعیان پدید آمده بود؛ ازاین‌رو، یکی از مسئولیت‌های مهم و حساس نواب خاص، از میان بردن تردیدهای موجود دربارۀ حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) بود. این تلاش‌ها، بیشتر در دوران نایبان اول و دوم انجام شد؛ ولی در مواقع مورد نیاز در دورۀ دیگر نواب نیز بدان توجه می‌شد.
از آن‌جا که این مسأله، بسیار مهم و حساس بود، افزون بر ارائۀ کراماتی از طرف نایبان خاص، خود حضرت در موارد لازم، با صدور توقیعاتی این امر را بر ایشان آسان می‌کرد. میان توقیعاتی که اکنون از آن حضرت در دست است، تعدادی دربارۀ همین مسأله است.
از احادیث نقل‌شده توسط نواب خاص و توقیعات صادر شده از طرف
امام زمان (علیه‌السلام) به دست آنان،
دانسته می‌شود نواب وظیفه‌ای دوجانبه داشته‌اند: از سویی محل زندگی امام را نه فقط از دشمنان، بلکه از شیعیان پنهان نگه می‌داشتند و از سوی دیگر، به وکلای خود آموزش می‌دادند مبادا اسمی از آن حضرت به میان آورند؛ ازاین‌رو توانستند شیعیان را از خطر عباسیان مصون دارند.
پاسخ‌گویی به پرسش‌های فقهی و
مشکلات علمی و عقیدتی، یکی دیگر از وظایف نایبان خاص است.
نایبان خاص، پرسش‌های فقهی و شرعی شیعیان را خدمت امام و پاسخ آن‌ها را به مردم می‌رساندند. به ویژه در دورۀ نیابت نایب دوم، محمد بن عثمان، پرسش‌های فقهی بسیاری مطرح شد و امام، ضمن توقیعات پرشماری به آن‌ها پاسخ داد. فعالیت‌های نایبان خاص به مسائل فقهی محدود نمی‌شد؛ بلکه وظیفۀ دیگر آنان حل مشکلات علمی و شرکت در بحث‌ها و مناظرات عقیدتی بود.
یکی از تشکل‌های مهمی که در دوران امامان پیش از حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) شکل گرفت، تشکیلات
وکالت بود. آن بزرگواران، این سازمان را برای آماده کردن هرچه بیشتر مردم، برای تحمل دوران
غیبت حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به وجود آوردند؛ ازاین‌رو هرچه بیشتر می‌کوشیدند از مواجهۀ مستقیم، کم کرده، امور را بر عهدۀ افراد شایسته بگذارند. این تشکیلات، به طور رسمی در زمان
امام کاظم (علیه‌السلام) پدید آمد؛ اما در زمان حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) به اوج خود رسید؛ بنابراین سیاست تعیین وکیل برای ادارۀ امور نواحی گوناگون و برقراری ارتباط میان شیعیان و
امامان، از دوران‌های امامان پیشین وجود داشت. در عصر غیبت، این تماس با امام زمان قطع شد و محور ارتباط وکیلان با امام، نایبی بود که امام زمان تعیین می‌کرد.
مناطق شیعه‌نشین - به طور تقریبی - مشخص بود و بنا به ضرورت در هر منطقه، وکیلی تعیین می‌شد. گاهی چند وکیل در مناطق کوچک‌تر، تحت سرپرستی وکیلی بودند که امام یا نایب خاص برای آن‌ها تعیین می‌کرد. در مواردی ممکن بود برخی وکیلان برای یک بار
امام زمان (علیه‌السلام) را ملاقات کنند؛ چنان‌که محمد بن احمد قطّان (از وکیلان ابوجعفر، نایب دوم) به ملاقات امام نائل شد؛
اما به طور معمول، آنان زیر نظر نایب خاص امام، انجام وظیفه می‌کردند.
یکی از مسئولیت‌های نایبان خاص - به ویژه آخرین نایب - آماده کردن اذهان عمومی برای
غیبت کبرا و عادت دادن تدریجی مردم به پنهان‌زیستی امام و جلوگیری از غافلگیر شدن در موضوع غیبت بود.
غیبت ناگهانی
امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) چه‌بسا باعث
انکار مطلق وجود آن حضرت و انحراف افکار عمومی می‌شد. نمایندگان خاص امام زمان (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) در دوران غیبت صغرا، به این هدف و غرض نائل شدند و افکار و اذهان عمومی را برای غیبت کبرا آماده کردند.
رهبری دوست‌داران و طرف‌داران امام زمان (علیه‌السلام) و حفظ مصالح اجتماعی شیعیان، یک دیگر از وظایف نایبان خاص است.
امام زمان (علیه‌السلام) توانست به وسیلۀ نایبان خاص، رهبری خویش را در جامعه
اعمال کرده، خسارت‌های ناشی از عدم حضور مستقیم خود را جبران نماید. هم‌چنین کمبودی که به واسطۀ حاضر نبودن امام، در اجتماع شیعیان پیدا شده بود، پر کرده، مصالح اجتماع آن زمان و دوست‌داران را - در سخت‌ترین و
پیچیده‌ترین شرایط اجتماعی و سیاسی - حفظ کند و نگذارد شیعیان منحرف شده و متلاشی شوند.
از مسؤولیت‌های مهم نایبان خاص، این بود که شیعیان را از پراکندگی بیشتر مصون دارند. ایشان همواره آن دسته از گفتارهای
پیامبر و
امامان (علیهم‌السلام) را بیان می‌کردند که دلالت داشت مجموع پیشوایان
معصوم (علیهم‌السلام) به دوازده ختم می‌شود و واپسین آنان غیبت خواهد کرد. نوّاب خاص، در این مرحله، به پیروزی چشمگیری دست یافتند و توانستند انشعابات پدید آمده در مکتب تشیع را کمتر کرده در نهایت، به حداقل برسانند.
یکی از مسئولیت‌های مهم نایبان خاص، مبارزه با مدعیان دروغین نیابت بود. این مبارزه به طور عمده، با هدایت‌های امام - با صدور توقیعات از طرف آن حضرت - صورت می‌گرفت.
گرفتن
اموال متعلق به امام و مصرف آن در موارد لازم، از دیگر وظایف نایبان خاص امام زمان است.
هرکدام از نواب خاص امام، در دوران سفارت خود، وجوه و اموال متعلق به حضرت را تحویل می‌گرفت و در مواردی که امام دستور می‌داد، مصرف می‌کرد.
فرهنگ‌نامه مهدویت، سلیمیان، خدامراد، ص۴۵۱، برگرفته از مقاله «نواب خاص».
