نهایة الدرایة فی شرح الکفایة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب (نهاية الدراية فى شرح الكفاية)، تأليف، آية الله العظمى شيخ
محمد حسین اصفهانی غروی، مشهور به
کمپانی ( ۱۲۹۶- ۱۳۶۱ ق)، است.
تأليف كتاب، در دوازدهم
شعبان ۱۳۳۲ ق، به پايان رسيده است و در سال ۱۳۴۳ ق؛ يعنى چند سال بعد از وفات
آخوند خراسانی ( ۱۳۲۹ ق)، چاپ شده است.
قسمتى از متن كتاب، در زمان حيات مرحوم آخوند خراسانى نوشته شده، زيرا در عبارت‌هاى مؤلف پس از نام آخوند، عبارات« أدام اللّه أيامه» و« مد ظلّه» و... آمده است. اين عبارات، در تمام جلد اوّل ديده مى شود، امّا از آن به بعد، عبارت« قدس سره»، پس از نام آخوند وجود دارد.
كتاب، در سه جلد انتشار يافته است. جلد اول، شامل مباحث
موضوع علم اصول تا
مجمل و
مبین است.
جلد دوم، شامل مباحث
حجیت قطع،
برائت،
اشتغال و
قاعده لا ضرر است.
جلد سوم، مباحث
استصحاب،
تعادل و تراجیح،
اجتهاد و تقلید،
قاعده فراغ و
قاعده تجاوز،
أصالة الصحة و
قاعده ید را در بر دارد.
جلد اول كتاب،
مسوّده( چرك نويس) شارح بوده است، نه پاك‌نويس و شايد به همين دليل است كه بعدها حواشى به آن اضافه شده و غلط هاى آن تصحيح شده است.
ضمنا بايد توجه داشت كه بسيارى از حواشى كتاب از متن دقيق‌تر است و شايد به دليل همين دقت متن و حواشى است كه معدود افرادى به تدريس آن اهتمام مى ورزند و يا در كتاب هاى خود كمتر به نظريات ايشان متعرض شده اند.
مؤلف كتاب، به دليل آشنايى با
فلسفه اسلامی و تدريس آن، در اصول نيز مبانى فلسفى را به پيروى از استادش گسترش داده است.
بنابراين، كتاب، داراى متنى سنگين و فشرده است و مملو از نظريات بزرگان فلسفه اسلامى نظير
صدر المتألهین،
شیخ الرئیس ابو علی سینا و
محقق سبزواری مى باشد.
مباحث عقلى كتاب، نظير
موضوع علم اصول،
طلب و
اراده، بحث
ضد، بحث
وضع،
معنی حروف،
تبدیل امتثال،
حسن و قبح عقلی و به خصوص مبحث
مشتق، آميخته اى از اصول و فلسفه است.
از طرفى بحث
حجیت ظن داراى مباحث كلامى وسيعى است. مؤلف، در ابتداى ورود، اين‌طور مى‌فرمايد:« لا بأس بعطف عنان الكلام إلى بيان حقيقة الأحكام العقلية المتداولة فى الكتب الكلامية و الأصولية».
در ادامه نيز، نظريات شيخ الرئيس، مرحوم
لاهیجی، علامه
قطب الدین و ديگر بزرگان را در حدود يازده صفحه از كتاب مطرح مى‌فرمايد و در انتها مى‌فرمايد: من به ادنى مناسبت وارد اين بحث شدم.
اين نحوه مطرح كردن بحث هاى فلسفى، نشان از ذوق فلسفى و كلامى مصنف براى بررسى مباحث اصولى دارد.
كتاب، تا قبل از حواشى جزء اوّل- كه در جلد سوم، به چاپ رسيده است- شرح« كفاية الأصول» مرحوم آخوند است، اما از اين قسمت به بعد و همين‌طور مباحث قاعده فراغ و تجاوز، أصالة الصحة و قاعده يد، نظريات مؤلف است.
در اين قسمت‌ها مؤلف علاوه بر مآخذ قبل، از نظريات مرحوم
نایینی و مرحوم
آقا رضا همدانی صاحب« تعليقه بر رسائل» نيز استفاده كرده كه نشان از تحقيقات جديد مؤلف دارد.
محققين، در بسيارى موارد، از تعليقات مؤلف، به دليل احاطه‌اى كه بر حواشى و تعليقات استادش، آخوند خراسانى بر
رسائل داشته، براى تبيين مطالب« كفايه» استفاده مى‌كنند و حتى گاهى ايشان متن تعليقه را با كتاب تصحيح مى‌فرمايد.
از طرفى با توجه به دقت ايشان، گاهى با خواندن متن«
نهایة الدرایة »، مطالب« كفايه»، به گونه‌اى ديگر درك مى‌شود كه يكى از اين نمونه‌ها بحث ت
مایز بین علوم مى‌باشد.
احاطه مؤلف صرفا بر نظريات استادش نبوده، بلكه بر نظريات شيخ اعظم انصارى نيز احاطه كامل داشته و گاهى عبارت‌هاى«
فرائد الأصول » شيخ را تصحيح كرده و نظر اصلى ايشان را بيان مى‌فرمايد، مانند آنچه در صفحه ۴۹ از جلد دوم سطر ۱۱ آمده است.
در جلد اول، مؤلف، مكررا نظريات
میرزا حبیب الله رشتی، صاحب«
بدائع الأفکار »، را مطرح كرده و بررسى مى‌نمايد و با توجه به دشوارى متن« بدائع الأفكار» و نظريات مطرح شده در آن، اين جلد از كتاب نيز داراى متن علمی‌ق‌تر و پيچيده‌ترى است.
در اين جلد، علاوه بر نظريات
میرزای رشتی، از نظريات صاحب«
فصول »،
شیخ محمد تقی اصفهانی، صاحب«
هدایة المسترشدین »،( به تعبير مؤلف، صاحب حاشيه بر معالم)،
شیخ علی نهاوندی صاحب«
تشریح الأصول »،
سید یزدی صاحب« حاشيه مكاسب»،
شیخ هادی تهرانی صاحب«
محجة العلماء » و ديگر بزرگان مطرح و بررسى مى‌شود، اما در جلد دوم و سوم، جز در بحث
اقل و اکثر ارتباطی، متأسفانه نظريات اين بزرگان به ندرت مطرح شده و فقط به نظريات
شیخ اعظم و مرحوم آخوند خراسانى بسنده شده است.
از ديگر نكاتى كه در جلد اول، رعايت شده، آن است كه عموم منابعى كه اسامى آنها به
کنایه در متن ذكر شده، به وسيله حواشى مشخص شده‌اند، اما در جلد دوم و به‌خصوص قسمت
برائت، نام صاحبان مآخذ مشخص نشده و به‌صورت كنايه ذكر شده‌اند.
از نكات مهم در متن كتاب، برخورد محترمانه مرحوم كمپانى با نظريات استادش آخوند صاحب« كفايه» است. چه بسا ايشان به نظريات استادش اشكال داشته و آن را رد كرده است، امّا در ابتدا به نظر نمى‌رسد كه اين، اشكال بر مرحوم آخوند باشد و تصور مى‌شود كه توضيح و شرح نظريه اوست، زيرا مؤلف از عبارت« يرد عليه» و نظاير آن استفاده نكرده و از الفاظ محترمانه استفاده شده است و اين، از نكات مهم اخلاقى و تربيتى براى طلاب و محصلين علوم دينى و غير دينى است.
مرحوم كمپانى، علاوه بر نظريات استادش آخوند خراسانى، و شيخ انصارى، به نظريات بزرگان ديگرى از علماى اصول و فلسفه، همچون شيخ الرئيس بو على سينا،
شیخ طوسی،
علامه حلی، علامه
قطب الدین محمد رازی و... متعرض شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
