مقتل ابواسحاق اسفراینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقتل ابواسحاق اسفراینی، از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل‌نگاری است. این مقتل، با عنوان
نور العین فی مشهد الحسین یکی از
مقاتل قرن پنجم قمری و نگاشته ابراهیم بن محمد بن ابراهیم بن مهران شافعی اشعری، معروف به
ابواسحاق اسفراینی متوفای ۴۱۷ یا ۴۱۸ ق می‌باشد. این
کتاب به دلیل فقدان منابع و اسناد، سبک نگارش غیرعلمی، داستانی و عامه‌پسند، ضعف محتوایی و تناقضات تاریخی اثری ضعیف و نامعتبر تلقی می‌شود.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت
مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. قرن پنجم را به لحاظ تعداد مقاتل و نگاشته‌های مربوط به واقعه
کربلا می‌توان آغاز دوره افول مقتل‌نگاری و نگاشته‌های‌عاشورایی به حساب آورد.
اَبواِسْحاقِ اِسفَرایِنی، رکن‌الدین ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن مهران،
فقیه شافعی و
متکلم اشعری قرن چهارم و پنجم هجری بوده که سرانجام به سال ۴۱۷ یا ۴۱۸ق در نیشابور درگذشت.
ابواسحاق را دارای تصانیف فراوان دانسته‌اند، از آن جمله
کتاب نورالعین فی مشهد الحسین است. این اثر نخستین‌بار در
قاهره (۱۲۷۱ق) و سپس بارها از جمله همراه با
کتاب قره العین فی اخذ ثارالحسین در بمبئی (۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) به چاپ رسیده است.
این اثر بدون فصل‌بندی و عنوان‌بندی است. نویسنده برای گزارش‌های خود
سند ارائه نکرده و تنها هر گزارش را با تعبیر «قال الراوی» آغاز کرده است. از این رو سبک نگارش آن شبیه داستان و عامه پسند است. برخی از محققان بر این باورند که
کتاب یادشده، ساختگی و منسوب به اسفراینی است؛ چراکه اسلوب نگارش آن با نوشته‌های
قرن چهارم، سازگاری ندارد.
در تایید این سخن، اضافه می‌کنیم که در متن
کتاب عبارتی درباره محل دفن سر
امام حسین (علیه‌السّلام) وجود دارد که گمان متاخر بودن این اثر را به یقین تبدیل می‌کند و آن عبارت این است: «وروی عن طائفة الفاطمیة الذی (الذین) حکموا مصر، ان الراس وصلت الیهم ودفنوها فی مشهد (المشهد) المشهور»
بر اساس گزارش مورخان تاریخ
فاطمیان، انتقال سر از
عسقلان به
مصر و دفن آن در قاهره
مصر و ساختن بنای باشکوه بر آن، پس از سال ۵۴۸ بوده است؛
یعنی ۱۳۰ سال پس از
مرگ اسفراینی! گزارش شده است که
طلائع بن رزیک، وزیر شیعی خلیفه فاطمی،
فائز بالله، پس از انتقال سر به قاهره در سال ۵۴۹، بنای باشکوهی بر آن ساخت.
اما درباره اعتبار و ارزش گزارش‌های این
کتاب، باید گفت: بسیاری از گزارش‌ها و مطالب آن ضعیف، جعلی و سخیف است و نزد محققان، هیچ اعتباری ندارد؛ چنان که
شهید قاضی طباطبایی این
کتاب را از
کتب بسیار ضعیف و غیرقابل اعتماد
و «مجعول و ضعیف و مجهول المؤلف»
دانسته و بر این باور است که «مقتل اسفراینی پر از جعلیات و نقلیات قصه سرایان است».
نکته آخر آنکه اگر در انتساب این
کتاب به اسفراینی تردید نکنیم، باید دانست که او یک سنی
اشعری مسلک، و به اعتقاد
صاحب بن عباد، یک آتش سوزانده بوده است.
از این رو نمی‌توان به مطالب این
کتاب اعتماد کرد.
۱. آمدن گروهی از فرشتگان و نیز جنیان مؤمن نزد
امام حسین (علیه‌السّلام) که برای یاری، هنگام خروج حضرت از
مدینه و نپذیرفتن امام، که هیچ مستند تاریخی ندارد؛
۲. گزارش‌های نادرست و محرف از جریان قیام
مسلم در
کوفه، از جمله عدم اقدام مسلم به
ترور ابن زیاد در خانه
هانی (پس از پیشنهاد این امر توسط هانی) به این علت که یک منادی، او را از این کار بازداشته است
و کشته شدن ۱۱۰۰ نفر از سپاه ۱۸۰۰ نفری ابن زیاد توسط مسلم در درگیری کوفه پیش از دستگیری مسلم.
۳. کشته شدن ۱۶۰۰ نفر به دست امام حسین (علیه‌السّلام) در روز
عاشورا.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۷.
