• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مسجد و مدرسه خداوندگار

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خداوندگار، مسجد و مدرسه بنایی شامل مسجد و مدرسه و زاویه از قرن هشتم در ترکیه می باشد.



این بنا در دامنه کوهی در چکرک در غرب شهر بورسه قرار دارد. مسجد خداوندگار کتیبه‌ای که هویت و تاریخچه ساخت آن را روشن کند ندارد و تنها براساس وقفنامه ای که در ۷۸۷ تنظیم شده، سال اتمام بنا تعیین شده است.
[۱] شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۵.
[۲] شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
این مسجد به دستور سلطان مراد اول عثمانی (حک: ۷۶۱ـ۷۹۱) ملقب به خداوندگار، به درخواست مادرش نیلوفرخاتون، احداث شد و ازاین رو به خداوندگار به معنای سلطان شهرت یافت.
[۳] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.

این بنا با مسجد و زاویه در طبقه اول و مدرسه در طبقه دوم ساختاری غیرمعمول دارد.
[۴] بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۱۵۱، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
[۵] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰، لندن ۱۹۹۲.
گفته شده مانند بسیاری از مساجد آناطولی ، در این بنا برای سلطان دفتری خاص و برای کارگزاران و منشیان سلطنتی حجره‌هایی وجود داشته است.
[۶] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
با این حال، اولیا چلبی
[۷] اولیا چلبی، محمدظلیبن درویش، ج۲، ص۱۴، اولیا چلبی سیاحتنامهسی، ج ۲، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴.
درباره کاربرد آموزشی حجره‌ها گزارش داده است.
این بنا در زمین لرزه ی ۱۲۷۱، آسیب دید که بعدها بدون تغییر اساسی بازسازی شد.
[۸] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰، لندن ۱۹۹۲.
براساس کتیبه بالای ورودی بنا، مسجد خداوندگار مجددآ در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ به دستور عبدالحمید دوم مرمت گردید . نقشه بنا به شکل مستطیلی است که بخش بیرون نشسته کوچکی در جانب جنوبی ( قبله ) دارد. ساختمایه اصلی آن آجر و سنگ است که به صورت سه رج آجر و یک رج سنگ در دیوارهای بنا به کار رفته اند.
[۹] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
[۱۰] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.



ورودی مسجد در جانب شمالی، در وسط رواق پنج دهانه ای با طاقهای نوکتیز، قرار دارد که با عبور از چند پله، دهلیزی و در دو طرف آن پلکانهایی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است.
[۱۱] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
[۱۲] شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
این دهلیز به صحنی که چهار ایوان در چهار ضلع دارد، راه مییابد. ایوان مقابل ورودی از همه کوچکتر است و ایوانهای شرقی، غربی و جنوبی طاق ضربی دارند ایوان جنوبی (شبستان) همان قسمت بیرون نشسته مسجد است که در انتهای آن محراب قرار دارد. محراب نیز در جای خود بیرون نشسته است.
[۱۳] عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه، تصویر ۴۹۲، ج۴، ص۲۴۵.
[۱۴] عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه،ج۴، ص۲۴۷ .
بر بالای صحن ، گنبدی به قطر ۱۱ متر و ارتفاع ۲۳ متر قرار دارد.
[۱۵] شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
در طبقه اول، سطح شبستان بالاتر از دیگر قسمتهاست که سبب میشود نمازگزاران از نظر رتبه متمایز شوند. زمانی، برای رفع این مسئله، سطح صحن را بالا بردند، اما ممتازپاشا، والی بورسه، در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ آن را به شکل گذشته بازگرداند.
[۱۶] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.



طبقه دوم مختص مدرسه و شبیه طبقه اول است، با ایوان پنج دهانه ای که روی رواق طبقه اول قرار گرفته است و سه گنبد کوچک بر بالای آن وجود دارد، با این تفاوت که دهانه های ایوان بالا هر کدام به دو دهانه تقسیم شده اند. همچنین در این طبقه اتاق بزرگی، احتمالا مخصوص مطالعه، بالای دهلیز طبقه اول قرار گرفته است. در طبقه دوم، دوازده حجره ۵ر۲ × ۵ر۳ متری در دو ضلع طولیِ محوطه مستطیل شکلِ طبقه بالا ساخته شده است. در هر طرف پلکانها، دو حجره دیده میشود که احتمالا به مدرّسان تعلق داشته است. در اطراف این حجرهها، درست در سه ضلعی که بالای صحن طبقه اول است، راهرویی با طاق گهواره‌ای، مشرف به صحن پایین، قرار دارد و حجره‌ها ناظر به صحن پایین اند. همچنین راهروی باریکی که در اطراف ایوان جنوبی طبقه پایین است، به اتاق گنبددار کوچکی راه دارد. این اتاق که بالای محراب قرار دارد، احتمالا نمازخانه یا محل خلوت گزینی بوده است. با این حال، ابهام کاربری آن‌که نمونه دیگری در میان بناهای عثمانی ندارد، حتی سبب شده این بنا را اثر معماری ایتالیایی فرض کنند. همچنین، استفاده سلطان از این اتاق در هنگام نماز ، در حالی که فوق امام جماعت قرار می‌گرفته، محتمل دانسته شده است.
[۱۷] شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
[۱۸] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، لندن ۱۹۹۲.
در گوشه شمال شرقی، مناری است که پایه آن از طبقه دوم و از کنار ایوان آغاز شده و احتمالا پس از ساخت بنا در حدود ۸۲۰ افزوده شده است.
[۱۹] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
[۲۰] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.
نمای بیرونی دو طبقه بنا فضایی قصرگونه را تداعی می کند و پنجره های کوچک و اندک، سیمایی ایستا و حجیم از این مسجد به وجود می‌آورد.
[۲۱] بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.



ساخت مسجد و زاویه خداوندگار بر روی تپه و خارج از فضای شهر در ابتدای حکومت عثمانیها و شکل‌گیری الگوهای مسجد و زاویه، گرایشهای صوفیانه حکومت‌گران آن عهد را به نمایش می‌گذارد.
[۲۲] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱ـ ۴۲، لندن ۱۹۹۲.
از طرفی، طرح دو طبقه این بنا در مدارس دوطبقه عهد سلجوقیان (قرن پنجم و ششم) در سیواس ، ارزروم و دیگر شهرها دیده شده است. به ویژه صحن مرکزی که با گنبد پوشیده شده، با ایوان‌هایی در اطراف، تکرار الگوی مدارس آن عهد است،
[۲۳] عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
[۲۴] گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.
اما ترکیب مسجد، زاویه و مدرسه در یک بنای دوطبقه، طراحی ساختارشکنانه‌ای در ابتدای شکل‌گیری معماری عثمانی است.


(۱) اولیا چلبی، محمدظلیبن درویش، اولیا چلبی سیاحتنامهسی، ج ۲، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴.
(۲) بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
(۳) شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی.
(۴) گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، لندن ۱۹۹۲.
(۵) عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه.


۱. شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۵.
۲. شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
۳. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۴. بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۱۵۱، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
۵. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰، لندن ۱۹۹۲.
۶. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۷. اولیا چلبی، محمدظلیبن درویش، ج۲، ص۱۴، اولیا چلبی سیاحتنامهسی، ج ۲، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴.
۸. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰، لندن ۱۹۹۲.
۹. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۱۰. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.
۱۱. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۱۲. شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
۱۳. عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه، تصویر ۴۹۲، ج۴، ص۲۴۵.
۱۴. عارسون، جلال اسد، تاریخ هنر ترکیه،ج۴، ص۲۴۷ .
۱۵. شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
۱۶. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۱۷. شیلابلرو جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی، ج۱، ص۱۳۷.
۱۸. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، لندن ۱۹۹۲.
۱۹. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۲۰. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.
۲۱. بورسا، نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳، تألیف سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهنازبیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
۲۲. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱ـ ۴۲، لندن ۱۹۹۲.
۲۳. عارسون، جلال اسد، ج۴، ص۲۴۵، تاریخ هنر ترکیه.
۲۴. گادفری گودوین، تاریخ معماری عثمانی، ج۱، ص۴۱، لندن ۱۹۹۲.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد خداوندگار»، شماره ۶۹۴۴.    




جعبه ابزار