• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن حارث ثعلبی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: محمد بن حارث ثعلبی (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی).

ثَعْلَبی، محمد بن حارث (نیمۀ سدۀ ۳ق/ ۹م)، مؤلف کتاب اخلاق الملوک، کتابی که با عنوان التاج فی اخلاق الملوک، اثری از جاحظ یا منسوب به او شناخته می‌شده است.


نه تنها آگاهیهای ما دربارۀ ثعلبی در حال حاضر بسیار اندک است، بلکه به نظر می‌رسد، اطلاعات مؤلفان کهن نیز دربارۀ وی، بیشتر به شناخت آثار او محدود می‌شده است. تا آن‌جا که اکنون می‌دانیم، در سدۀ ۴ق/ ۱۰م، مسعودی (د ۳۴۶ق) در مروج الذهب و ابن ندیم (د پس از ۳۷۷ق) در الفهرست، به کوتاهی تمام، به او اشاره کرده‌اند.

نخستین موضوع پیچیده که اکنون داوری قطعی دربارۀ آن دشوار به نظر می‌رسد، نسبت او ست. اگرچه در کهن‌ترین نسخۀ موجود از الفهرست، نسبت او «ثعلبی» است.
[۱] ابن ندیم، الفهرست، ص.۱۶۵.
اما در نسخۀ دیگری از همان کتاب که اساس چاپ فلوگل بـوده، این نسبت بـدون نقطه آمده، و مصحح، صورت «تغلبی» ــ منسوب به قبیلۀ قضاعی تغلب بن وائل
[۲] محمد ابن درید، الاشتقاق، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.    
[۳] عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۳، ص۵۷، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.    
ــ را در متن ترجیح داده،
[۴] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
ولی در تعلیقات کتاب، به این موضوع که قرائت این نسبت به صورت «ثعلبی» نیز امکان دارد، اشاره کرده است.
[۵] محمد ابن درید، الاشتقاق، ج۱، ص۵۸، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.
[۶] محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش صالح احمد علی، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۷] محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش صالح احمد علی، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
مسعودی نیز از محمد بن حارث نام برده، اما نسبت او در چاپهای موجود از مروج الذهب همچنان دچار اختلاف تغلبی/ ثعلبی است.
[۸] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳- ۱۴، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
[۹] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۲، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
[۱۰] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۴، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
با این‌ همه، در کهن‌ترین مأخذ موجود در این زمینه، کتاب آداب الملوک اثر احمد بن طیب سرخسی (مق‌ ۲۸۶ق) ۵ بار به نقل مطلب از «ثعلبی» ــ و نه تغلبی ــ تصریح شده است.
[۱۱] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۴۸، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۹۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۳] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۲۶، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۴] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۵۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
و چنان‌که ملاحظه شد، در نسخۀ کهن الفهرست نیز این نسبت ثعلبی است. بنابراین، ثعلبی موجه‌تر به‌نظر می‌رسد. البته باید گفت که در میان تغلب، از قبیلۀ بنوقضاعه، شاخۀ وَبْرَة بن تغلب، تیره‌ای به نام بنو ثعلب وجود داشته است.
[۱۵] هشام کلبی، نسب معد و الیمن الکبیر، ج۲، ص۵۵۳- ۵۵۴، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.    
[۱۶] علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۴۵۲، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.    
بدین‌گونه ممکن است نسبتهای تغلبی و ثعلبی هر دو درست باشند، اما از آن‌جا که تیره‌های گوناگونی از قبایل مختلف، نام ثعلبه داشته‌اند، اکنون به هیچ رو معلوم نیست که محمد بن حارث، در صورتی که نسبت ثعلبی او را ثابت شده فرض کنیم، به کدام‌یک از این تیره‌ها منسوب بوده است. وانگهی، نسبت ثعلبی فقط ناظر به تیره و قبیله نیست و ممکن است به سبب دیگری، مثلاً به شغل پوستین دوزی شخصِ منسوب‌الیه یا یکی از نیاکان او مربوط باشد.
[۱۷] عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۳، ص۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.    


به نوشتۀ ابن ندیم، ثعلبی از اطرافیان فتح بن خاقان، دولتمرد ادیب و دانشمند دورۀ متوکل عباسی بود («کان فی جملة الفتح بن خاقان») که در شوال ۲۴۷ همراه خلیفه به قتل رسید.
[۱۸] طبری، تاریخ، ج۹، ص۲۲۶-۲۲۷.    
بعید نیست ابن ندیم همین موضوع را نیز از آثار وی دریافته باشد؛ زیرا ثعلبی در آغاز و انجام اخلاق الملوک از «الامیر الفتح بن خاقان» نام برده،
[۱۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۲۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و ابن ندیم نیز بر این نکته که این کتاب برای فتح بن خاقان تألیف شده، تأکید کرده است.
[۲۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
کسانی هم که ثعلبی از ایشان روایت کرده، از رجال شناخته شده‌اند و بیش‌تر به دربار عباسی نزدیک بوده‌اند، مانند قُثم بن جعفر بن سلیمان،
[۲۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
عامل مأمون بر مدینه در حدود سالهای ۲۰۸- ۲۱۰ق
[۲۳] خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۷۸۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۰م.
[۲۴] محمد وکیع، اخبار القضاة، ج۱، ص۲۵۸، بیروت، عالم الکتب.    
ابراهیم بن سندی بن شاهک،
[۲۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
(که خود و پدرش از رجال مشهور دربار عباسی بودند)؛ صباح بن خاقان،
[۲۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
که جاحظ از دانش و ادب او ستایش کرده،
[۲۷] عمرو جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۳۵۶، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
و از آگاهان اخبار دربار عباسی بوده است
[۲۸] طبری، تاریخ، ج۸، ص۸۱.    
[۲۹] طبری، تاریخ، ج۸، ص۹۶.    
[۳۰] طبری، تاریخ، ج۸، ص۲۳۲.    
و ابوالبرق مدائنی، شاعر دورۀ مأمون.
[۳۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۳۲] خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۳۰۵، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.    
دیگر شیوخ ثعلبی در این کتاب، تا آن‌جا که می‌دانیم، در حوالی نیمۀ سدۀ ۳ق زندگی می‌کرده‌اند؛ مانند احمد بن عبدالرحمان حَرّانی (د ۲۶۴ق،)،
[۳۳] احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۴۳، قاهره، ۱۹۴۹م.
[۳۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
موسی بن ‌صالح بن شیخ (شعبان ۲۵۷)،
[۳۵] احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۴۲-۴۳، قاهره، ۱۹۴۹م.
[۳۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
ابوحسان زیادی (ه‌ م)
[۳۷] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و محمد بن جهم (د ۲۷۷ق،).
[۳۸] احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۶۱، قاهره، ۱۹۴۹م.
[۳۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


اگرچه از احوال ثعلبی جز آنچه ذکر شد، هیچ نمی‌دانیم، اما از متن کتاب برجای مانده از او (بخش آثار)، چنین پیدا ست که مردی دانشمند و صاحب نظر و ادیب و آگاه بر اخبار و روایتهای تاریخی بوده است. برخی از اصطلاحات کلامی در خطبه و مقدمۀ اخلاق الملوک نیز نشان می‌دهد که مؤلف نه فقط با مباحث کلامی روزگار خود آشنایی داشته، بلکه به اندیشۀ معتزلی متمایل بوده است.
[۴۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۴۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


ابن ندیم گذشته از کتاب اخلاق الملوک (دنبالۀ مقاله)، دو کتاب دیگر نیز به ثعلبی نسبت داده است.
[۴۲] ابن ندیم، الفهرست، ص.۱۶۵.
که اینک نشانی از آن‌ها در دست نیست: یکی کتاب الروضة، و دیگری رسائل او ست. ثعلبی در آغاز اخلاق الملوک، از تألیف دیگری نیز نام می‌برد در باب «اخلاق الفتیان و فضائل اهل البطالة»
[۴۳] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
که اندکی بعد
[۴۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
از آن با تعبیر «اخلاق اهل البطالة» نیز یاد می‌کند و بعید نیست یکی از این دو تعبیر نام کتاب بوده است. ابن ندیم در پایان بخشی دیگر از الفهرست، ذیل عنوان «الرسائل التی لم یجر ذکرها بذکر اربابها» از «رسائل ابی الحسن محمد بن الحارث التّیمی» یاد کرده است.
[۴۵] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
به نظر عطیه ممکن است فرد منظور، همین‌ ثعلبی و کتاب رسائل او باشد و به همین سبب، نسبت «تیمی» را نیز بر ثعلبی افزوده است.
[۴۶] جلیل عطیه، مقدمه اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳، (نک‌ : هم‌، ثعلبی).
اما اثبات این نظر، به ادلۀ بیشتری نیاز دارد؛ به‌ویژه که مرزبانی از شاعری در روزگار مأمون با نام و نسب «محمد بن الحارث التمیمی البصری»
[۴۷] محمد مرزبانی، معجم الشعراء، ج۱، ص۳۵۹-۳۶۰، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۲۰۰۳م.    
[۴۸] علی قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۶۶- ۲۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
یاد، و چند بیتی از او نقل کرده است. با در نظر گرفتن احتمال تصحیف تمیمی به تیمی در الفهرست، محتمل است که منظور از این محمد بن حارث همان شاعر دورۀ مأمون باشد.

ثعلبی در آغاز و انجام اخلاق الملوک تأکید کرده است که این کتاب را برای «الامیر فتح بن خاقان» تألیف می‌کند
[۴۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۵۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۸۵- ۱۸۶، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و از آن‌جا که فتح بن خاقان در شوال ۲۴۷ همراه متوکل عباسی کشته شد، به یقین تألیف اخلاق الملوک پیش از این تاریخ بوده است؛ اما از سویی مؤلف در موضعی از کتاب، از اسحاق بن ابراهیم بن مصعب، از خاندان طاهری و از رجال دربار مأمون که مدتها ریاست شرطۀ بغداد را بر عهده داشت و در ذیحجه ۲۳۵ درگذشت،
[۵۱] طبری، تاریخ، ج۹، ص۱۸۱.    
[۵۲] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۵، ص۱۴، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
[۵۳] عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۱، ص۱۴۱۰-۱۴۱۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
به گونه‌ای یاد و ستایش می‌کند که به نظر می‌رسد، در وقت تألیف کتاب، زنده نبوده است.
[۵۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
همچنین، مؤلف گاه به مناسبت موضوع، نامهای خلفای بنی امیه و بنی عباس را پشت سر هم ذکر کرده است و واپسین خلیفه از بنی عباس در این کتاب همواره الواثق (د ۲۳۲ق) است.
[۵۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۵۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
بنابر این قرائن، می‌توان این احتمال نزدیک به یقین را مطرح کرد که اخلاق الملوک در خلافت متوکل عباسی (حک‌ ۲۳۲- ۲۴۷ق) و به ویژه در فاصلۀ سالهای ۲۳۶-۲۴۷ق تألیف شده است. از مجموعه نشانه‌هایی می‌توان دریافت که کتاب اخلاق الملوک دست کم تا اواخر سدۀ ۴ق، همچنان به نام مؤلف آن، محمد بن حارث ثعلبی شناخته می‌شده، اما معلوم نیست از چه زمانی و به چه سبب، به جاحظ (د ۲۵۵ق) که معاصر مؤلف بود، منسوب شده است.
چنان‌که ملاحظه شد، ابن ندیم و مسعودی از این کتاب با نام اخلاق الملوک یاد کرده‌اند (سطور پیشین)، اما در دو نسخۀ مهم این کتاب، نام آن التاج ذکر شده است. در متن کتاب، مؤلف بارها از ترکیب «اخلاق الملوک»
[۵۷] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۵۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۵۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
یا «اخلاق الملک»
[۶۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۶۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۶۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
استفاده کرده، و به نحوی در مقدمۀ کتاب، نام اخلاق الملوک را گنجانده است: «فرأینا... ان نتلافی ما فرط منّا بوضع کتاب فی اخلاق الملوک و خصائصها التی هی لها فی انفسها...».
[۶۳] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
اگرچه اکنون معلوم نیست که نام التاج برگزیدۀ مؤلف است، یا اشخاص دیگر، به‌ویژه کاتبان در سده‌های بعدی،
[۶۴] محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۲۷، بیروت، ۱۹۶۴م.
به هرحال انتخاب این نام با موضوع کتاب و سابقۀ نگارش چنین آثاری در روزگار مؤلف، کاملاً هماهنگ است؛ زیرا عباسیان پس از استقرار بر تخت خلافت، نه تنها در امور اداری و دیوانی خلافت، بلکه در روابط میان دربار و دیگر طبقات جامعه نیز کوشیدند تا سلسلۀ ساسانی را سرمشق قرار دهند.
[۶۵] محمد عابد جابری، العقل السیاسی العربی، ج۱، ص۳۴۰، بیروت، ۱۹۹۲م.
به همین سبب، شماری از ایرانیان که در ادب عربی نیز چیرگی یافته بودند، به ترجمۀ آثار برجای مانده از دوران ساسانی در همین زمینه پرداختند و اندک اندک ادبیات خاص سیاست‌نامه نویسی پدید آمد. این گونه آثار که با نام عمومی آیین نامه و تاج نامه شناخته می‌شدند، مشتمل بر پاره‌ای اندرزهای اخلاقی و آداب و رسوم درباری بودند.
[۶۶] احمد، تفضلی تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص۲۴۷-۲۴۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۶۷] احمد، تفضلی تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص۲۵۰، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۶۸] محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۳۰، بیروت، ۱۹۶۴م.


اخلاق الملوک ــ صرف نظر از مؤلف حقیقی کتاب که اینک روشن شـده است ــ با توجه به قدمت آن، از جنبۀ استفادۀ گسترده از آثار مربوط به دورۀ ساسانی اهمیت خاص دارد.

ثعلبی کتاب خود را پس از مقدمه، به ۴ بخش یا باب تقسیم کرده است: «فی الدخول علی الملوک فیما یجب علی الملک اذا دخل الرجل علیه»،
[۶۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
«فی مطاعمة الملوک»،
[۷۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
«فی المنادمة»
[۷۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و «فی صفة ندماء الملک».
[۷۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۹۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۷۳] التاج، منسوب به جاحظ، ج۱، ص۹-۲۳، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.    
مطالب کتاب، چنان‌که محمدی به درستی بیان کرده است،
[۷۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
به طور کلی آمیخته‌ای از ۳ گونه مطلب در یک موضوع است: چکیدۀ قوانین و دستورها در باب آداب دربار؛ نمونه‌ها و داستانهایی از دورۀ ساسانی؛ و نمونه‌ها و داستانهای عربی و دورۀ اسلامی. چنین به نظر می‌رسد که مؤلف بخش نخست را در باب قوانین و دستورها، از کتابی خاص در این زمینه ترجمه کرده، و بخش دوم را نیز از مآخذ گوناگون ایرانی با همان موضوع فراهم آورده، و سپس بخش سوم را از روایتهای دورۀ اسلامی و برخی از روایتهایی که خود شنیده، لابه‌لای دو بخش پیشین افزوده است.
[۷۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۱۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۷۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
در همین زمینه، موارد آشکاری در اخلاق الملوک هست که نشان می‌دهد، ثعلبی در تألیف این دو بخش بر مآخذ خاص ایرانی تکیه داشته، اما به دشواری بتوان تعیین کرد که به ترجمه می‌پرداخته، یا از ترجمه‌های عربی رایج در آن روزگار استفاده می‌کرده است؟ البته برخی از کلمات و عبارات و مناصب فارسی در اخلاق الملوک آمده است، مانند خرم باش،
[۷۷] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
دبیربذ،
[۷۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
موبذ،
[۷۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
موبذان موبذ،
[۸۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
«شب بشُد»
[۸۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و «خرم خفتار».
[۸۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
به هر حال، وی یک بار به استفاده از «کتب الاعاجم و ملوکها» تصریح کرده،
[۸۳] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و استفادۀ او از تعبیر «الملک الاعظم» = شاهنشاه،
[۸۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
یا «السلطان الاعظم»
[۸۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
ــ که در سنّت عربی رایج نبـود ــ به روشنی نشان می‌دهد که او مأخذ خاصی، مانند آیین‌نامه یا تاج‌نامه، در دست داشته است.
[۸۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۸۷] محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، ۱۹۶۴م.
به همین سبب، اخلاق الملوک از مهم‌ترین مآخذ برای شناخت دربار و طبقات اجتماعی ایران در روزگار ساسانی است.
پیروی از پادشاهان ایران دورۀ ساسانی در سیاست و ملک‌داری، از نظر مؤلف بدیهی و روشن بوده است: «و ما از پادشاهان ایرانیان (= اعاجم) آغاز می‌کنیم، زیرا که ایشان در این امر در مرتبۀ نخست بوده‌اند و ما قوانین مُلک و مملکت و ترتیب خاصه و عامه و سیاست رعیت از ایشان اخذ کرده‌ایم...».
[۸۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
ثعلبی در نقل پاره‌ای آداب و رسوم درباری، نه فقط نام خلفای بنی عباس، بلکه نام خلفای بنی‌امیه را بلافاصله پس از پادشاهان ایران ساسانی قرار داده
[۸۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۱- ۱۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و جالب است که از خلیفگان بنی امیه با تعبیر «ملوک العرب» یاد کرده است.
[۹۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۹۱] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


اخلاق الملوک یکی از کهن‌ترین نمونه‌های سیاست‌نویسی در سده‌های نخست هجری است و از این جهت نیز اهمیت خاص دارد. مؤلف برای نگارش این کتاب، فقط مجموعه‌ای از مطالب و روایتهای مآخذ مهم، به‌ویژه از دورۀ ایران ساسانی را کنار هم قرار نداده، بلکه خود به فلسفۀ سیاسی نظام پادشاهی عقیدۀ تمام داشته است؛ چنان‌که در مقدمۀ کتاب، نوشته است: گردآوری این کتاب دو پاداش دارد، یکی بدان سبب که «عامّه» را به شناخت حق پادشاهان خویش راهبر شده، و دیگری، به سبب آنچه از حق پادشاه بر ما لازم آمده تا هر آنچه را به او مایل است، نیک بشناسیم و هرآنچه را که از او گریزان است، رد کنیم؛ زیرا «سعادت عامه» در بزرگداشت پادشاهان و فرمانبرداری از ایشان است.
[۹۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۲-۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
در مجموع می‌توان گفت که خطوط اصلی آنچه ثعلبی در این کتاب در باب پادشاهی و وظایف «عامه» نسبت بدان عرضه می‌دارد، در سنت سیاست‌نامه نویسی در طول سده‌های هجری، کم و بیش بر همان منوال، تبیین و تکرار شده است.
جز آنچه در باب استفادۀ مؤلف از مآخذ خاص ایرانی گفته شد، و استناد او به روایتهای رجال دربار در آن روزگار، وی به برخی از مآخذ دیگر خود نیز اشاره کرده است؛ مانند مدائنی،
[۹۳] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۹۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
هیثم بن عدی،
[۹۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
ابوحسّان زیادی،
[۹۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
و کتاب کلیله و دمنه.
[۹۷] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
اگرچه در برخی از موارد نیز ارجاع او به مآخذ مبهم است.
[۹۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۹۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۰۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


کتاب اخلاق الملوک، اندکی پس از تألیف، مورد توجه مؤلفانی که آثاری با موضوع مشابه می‌نوشتند یا مجموعۀ ادبی ـ اخلاقی فراهم می‌آوردند، قرار گرفت؛ گو این‌که احتمالاً به‌سبب گمنامی مؤلف، کمتر به استفاده از آن تصریح کرده‌اند و از طریق مقایسه می‌توان تا حدی به این موضوع پی برد؛ مانند مسعودی که البته اشارۀ او به اخلاق الملوک و مؤلف آن بسیار ارزشمند است،
[۱۰۱] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳- ۱۴، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
[۱۰۲] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۸۶- ۲۸۷، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
[۱۰۳] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۲- ۵۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
یا ابراهیم بیهقی .
[۱۰۴] ابراهیم بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۲، ص۲۲۹، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
[۱۰۵] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۰۶] ابراهیم بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۲، ص۲۴۰، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
[۱۰۷] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۱۷- ۱۱۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


مهم‌ترین مأخذی که استناد آن به اخلاق الملوک و مؤلف آن، در کشف مؤلف حقیقی این کتاب نقش اساسی داشت و به ویژه با توجه به قدمت آن، آداب الملوک اثر احمد بن طیب سرخسی است.
[۱۰۸] محمد کاظم رحمتی، «جاحظ و کتاب التاج منسوب به او»، ج۱، ص۴۰۱، آینۀ میراث، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۵، شم‌ ۱-۲.
در مقدمۀ نسخه‌ای از آداب الملوک سرخسی، مؤلف تنها از کتابی مختصر از آن بوذرجمهر در موضوع «اخلاق‌الملوک» نام برده است.
[۱۰۹] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
در مقدمۀ نسخه دیگری از همین کتاب،
[۱۱۰] جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۱۵- ۱۶، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
[۱۱۱] جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۲۴، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
که به سبب نامعلومی، در این نسخه تألیف اصل کتاب، به غلط به مرد ناشناخته‌ای به نام ابوالحسن علی بن رزین کاتب، نسبت داده شده است،
[۱۱۲] جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۱۰- ۱۵، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
بلافاصله پس از ذکر نام بزرگمهر، از محمد بن حارث ثعلبی
[۱۱۳] جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۳۰، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
نام برده شده، و سپس مطلب این چنین ادامه یافته است: «لانه اخذ جُملاً من اخلاق الملوک السالفة و اخبارهم المشهورة المعروفة فجمعها فی کتابه».
[۱۱۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
در حالی که در نسخۀ متأخر، این جمله به بزرگمهر و کتاب او باز می‌گردد. صرف‌نظر از این موضوع که هر توضیحی دربارۀ آن، در حال حاضر، از حدس و گمان فراتر نمی‌رود، احمد بن طیب سرخسی، ۵ بار مطالبی را به تصریح از ثعلبی نقل کرده است که همۀ آن‌ها را به‌طور کامل می‌توان در اخلاق الملوک موجود، یافت
[۱۱۵] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۴۸، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۱۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸-۸۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۱۷] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۹۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۱۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۱۹] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۲۶، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۲۱] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۵۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۱- ۱۴۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
گذشته از اینها، پاره‌ای دیگر از بخشهای آداب الملوک، کاملاً شبیه به اخلاق الملوک و گاه در حد رونویسی از آن است.
[۱۲۳] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۰- ۲۱، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲۴] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۱- ۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۲۵] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۲، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲۶] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۲- ۱۶۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۲۷] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۴- ۲۵، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۲۸] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۱- ۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۲۹] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۵۲، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۳۰] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
[۱۳۱] احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۵۸- ۶۰، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
[۱۳۲] محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۴- ۱۰۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


(۱) علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
(۲) محمد ابن درید، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.
(۳) عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۵) ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
(۶) احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
(۷) التاج، منسوب به جاحظ، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
(۸) ابراهیم بیهقی، المحاسن و المساوی، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
(۹) احمد، تفضلی تاریخ ادبیات پیش از اسلام، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۰) محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
(۱۱) محمد عابد جابری، العقل السیاسی العربی، بیروت، ۱۹۹۲م.
(۱۲) عمرو جاحظ، البیان و التبیین، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
(۱۳) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۹۴۹م.
(۱۴) خلیفه بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۰م.
(۱۵) محمد کاظم رحمتی، «جاحظ و کتاب التاج منسوب به او»، آینۀ میراث، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۵، شم‌ ۱-۲.
(۱۶) محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، به کوشش صالح احمد علی، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۷) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.
(۱۸) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۱۹) طبری، تاریخ.
(۲۰) جلیل عطیه، مقدمه اخلاق الملوک، (نک‌ : هم‌، ثعلبی).
(۲۱) جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
(۲۲) علی قفطی، المحمدون من الشعراء، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
(۲۳) هشام کلبی، نسب معد و الیمن الکبیر، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۲۴) محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، بیروت، ۱۹۶۴م.
(۲۵) محمد مرزبانی، معجم الشعراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۲۰۰۳م.
(۲۶) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۲۷) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
(۲۸) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
(۲۹) محمد وکیع، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب.

۱. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص.۱۶۵.
۲. ↑ محمد ابن درید، الاشتقاق، ج۱، ص۳۳۶، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.    
۳. ↑ عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۳، ص۵۷، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.    
۴. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
۵. ↑ محمد ابن درید، الاشتقاق، ج۱، ص۵۸، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۸م.
۶. ↑ محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش صالح احمد علی، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۷. ↑ محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش صالح احمد علی، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۸. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳- ۱۴، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
۹. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۲، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
۱۰. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۴، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
۱۱. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۴۸، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۹۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۳. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۲۶، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۴. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۵۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۵. ↑ هشام کلبی، نسب معد و الیمن الکبیر، ج۲، ص۵۵۳- ۵۵۴، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.    
۱۶. ↑ علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۴۵۲، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.    
۱۷. ↑ عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۳، ص۱۳۳، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۸م.    
۱۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۹، ص۲۲۶-۲۲۷.    
۱۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۲۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۲۱. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
۲۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۲۳. ↑ خلیفه بن خیاط، تاریخ، ج۲، ص۷۸۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۰م.
۲۴. ↑ محمد وکیع، اخبار القضاة، ج۱، ص۲۵۸، بیروت، عالم الکتب.    
۲۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۲۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۲۷. ↑ عمرو جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۳۵۶، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
۲۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۸، ص۸۱.    
۲۹. ↑ طبری، تاریخ، ج۸، ص۹۶.    
۳۰. ↑ طبری، تاریخ، ج۸، ص۲۳۲.    
۳۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۳۲. ↑ خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۳۰۵، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.    
۳۳. ↑ احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۲۴۳، قاهره، ۱۹۴۹م.
۳۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۳۵. ↑ احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۴۲-۴۳، قاهره، ۱۹۴۹م.
۳۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۳۷. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۳۸. ↑ احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۶۱، قاهره، ۱۹۴۹م.
۳۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۴۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۴۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۴۲. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص.۱۶۵.
۴۳. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۴۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۴۵. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۲م.
۴۶. ↑ جلیل عطیه، مقدمه اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳، (نک‌ : هم‌، ثعلبی).
۴۷. ↑ محمد مرزبانی، معجم الشعراء، ج۱، ص۳۵۹-۳۶۰، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، ۲۰۰۳م.    
۴۸. ↑ علی قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۶۶- ۲۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
۴۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۸۵- ۱۸۶، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۱. ↑ طبری، تاریخ، ج۹، ص۱۸۱.    
۵۲. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۵، ص۱۴، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
۵۳. ↑ عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۱، ص۱۴۱۰-۱۴۱۲، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
۵۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۷. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۵۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۶۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۶۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۶۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۶۳. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۶۴. ↑ محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۲۷، بیروت، ۱۹۶۴م.
۶۵. ↑ محمد عابد جابری، العقل السیاسی العربی، ج۱، ص۳۴۰، بیروت، ۱۹۹۲م.
۶۶. ↑ احمد، تفضلی تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص۲۴۷-۲۴۸، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۷. ↑ احمد، تفضلی تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص۲۵۰، تهران، ۱۳۷۶ش.
۶۸. ↑ محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۳۰، بیروت، ۱۹۶۴م.
۶۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۹۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۳. ↑ التاج، منسوب به جاحظ، ج۱، ص۹-۲۳، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.    
۷۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۱۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۷. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۷۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۳. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۷. ↑ محمد محمدی، الترجمة و النقل عن الفارسیة، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، ۱۹۶۴م.
۸۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۸۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۱- ۱۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۱. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۲-۳۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۳. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۵۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۷. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۹۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۰۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۰۱. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۱۳- ۱۴، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
۱۰۲. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۸۶- ۲۸۷، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
۱۰۳. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۲- ۵۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۰۴. ↑ ابراهیم بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۲، ص۲۲۹، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
۱۰۵. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۰۶. ↑ ابراهیم بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۲، ص۲۴۰، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، مکتبة نهضة مصر.
۱۰۷. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۱۷- ۱۱۸، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۰۸. ↑ محمد کاظم رحمتی، «جاحظ و کتاب التاج منسوب به او»، ج۱، ص۴۰۱، آینۀ میراث، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۵، شم‌ ۱-۲.
۱۰۹. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۱۰. ↑ جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۱۵- ۱۶، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
۱۱۱. ↑ جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۲۴، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
۱۱۲. ↑ جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۱۰- ۱۵، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
۱۱۳. ↑ جلیل عطیه، مقدمه و تعلیقات بر آداب الملوک، ج۱، ص۳۰، بیروت، ۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م.
۱۱۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۳۰، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۱۵. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۴۸، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۱۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۸۸-۸۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۱۷. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۹۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۱۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۱۹. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۲۶، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۵۷، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۲۱. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۱۵۳، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۴۱- ۱۴۴، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۲۳. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۰- ۲۱، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲۴. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۱- ۱۶۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۲۵. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۲، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲۶. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۶۲- ۱۶۳، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۲۷. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۲۴- ۲۵، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۲۸. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۷۱- ۷۲، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۲۹. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۵۲، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۳۰. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.
۱۳۱. ↑ احمد بن طیب سرخسی، آداب الملوک، ج۱، ص۵۸- ۶۰، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ استاد مینوی.
۱۳۲. ↑ محمد ثعلبی، اخلاق الملوک، ج۱، ص۱۰۴- ۱۰۵، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، ۱۴۲۴ق/ ۲۰۰۳م.


علی بهرامیان، دانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ثعلبی»، ج۱۷، ص۶۲۹۶.    




جعبه ابزار