مبادی و مسایل علم کلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اصول عقاید و بیان و اثبات حکیمانه بودن
تشریع الهی و پاسخ به اشکالات و اعتراضات وارده بر
دین اسلام از مبادی و مسایل علم کلام می‌باشد.
قرآن کریم خود سهم به سزایی در
تشویق افکار و اندیشه‌ها به تدبر و تأمل در کتاب الهی و
احکام دینی و جستجوی راز آنها داشته است، زیرا گذشته از اینکه در آیات بسیاری، انسان‌ها را به
تفکر و
تعقل و
تدبُّر فرا خوانده است،
قرآن کریم آنجا که از احکام و مقررات دینی یاد می‌کند. بلافاصله،
فلسفه و
حکمت آنها را یادآور می‌شود، چنانکه
نماز را عامل
ذکر خدا و بازدارنده از زشتی‌ها می‌داند و می‌فرماید:. « أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی»
،نماز را برای یاد من بپا دار. «وَ أَقِمِ الصَّلاهَ إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ...»
نماز انسان را از بدی‌ها وزشتی ها باز می دارد.
و
روزه را عامل
تقوی می‌شناسد«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»،
و
زکات را عامل پاکیزگی معنوی می‌داند،«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها »،
و فلسفه
جهاد با
مشرکان را برکندن ریشه‌های
فتنه از
زمین ذکر می‌کند، «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ»،
و نمونه‌های بسیار دیگر که ذکری وجود دارد.
این
منطق قوی قرآنی یعنی بیان فلسفه و حکمت احکام، مورد توجه آموزگاران
معصوم کلام و
عقاید نیز قرار گرفته و نه تنها در بخش پرسش‌ها و پاسخ‌های کلامی، بلکه در بخش تعالیم دینی و اعتقادی نیز به بیان فلسفه و حکمت و احکام الهی پرداخته‌اند.
فلسفه و حکمت احکام الهی نخست در خطبه‌ها، نامه‌ها، وصایا و کلمات قصار
امام علی (علیه‌السّلام) و نیز در
خطبه عزای
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیه) مطرح گردیده و پس از آن در
احادیث سایر
ائمه طاهرین ادامه یافت. قسمت‌هایی از آنها در
نهج‌البلاغه و
علل الشرایع شیخ صدوق نقل گردیده است.
متکلمان نامدار
امامیه نیز به پیروی از پیشوایان خود در هر دو قلمرو
علم کلام (
عقاید دینی و
فلسفه احکام) دست به تألیف زده‌اند، چنانکه
شیخ صدوق همانگونه که کتاب‌هایی درباره
توحید،
نبوت،
امامت و... تألیف می‌کند و کتاب بسیار ارزشمندی مانند «
التوحید» را به
جهان اسلام عرضه می‌نماید، در بخش فلسفه و علل احکام نیز کتاب «
علل الشرایع» را تألیف کرده است. از جمله متکلمان صاحب نام
شیعه در
قرن سوم هجری،
فضل بن شاذان نیشابوری (م/۲۶۰) است، وی کتاب‌های کلامی بسیاری پیرامون اصول اعتقادی تألیف نموده، و از جمله کتاب‌های او «
کتاب العلل»
است که بیانگر فلسفه
احکام فرعی و عملی
اسلام است و تمام یا بخشی از آن را صدوق در علل الشرایع (باب ۱۸۲) نقل نموده است.
حاج ملاّ هادی سبزواری نیز در کتاب «
اسرار الحکم» خود هر دو بخش مسائل کلامی را مورد بحث قرار داده است.
بنابراین می‌توان گفت که قلمرو بحث‌های کلامی به آنچه به عنوان «اصول عقاید» یاد می‌شود اختصاص ندارد، بلکه بیان و اثبات حکیمانه بودن
تشریع الهی نیز بر عهده علم کلام و از وظایف خطیر متکلمان می‌باشد. زیرا اشکالات و اعتراضاتی که بر دین اسلام وارد شده و می‌شود به بخش نخست اختصاص ندارد،و در
قرآن و
روایت نیز هر دو بخش مورد توجه قرار گرفته است.
امام خمینی به مسائل علم کلام توجه داشته، در آثار خود، در موارد پرشماری به آرای متکلمان اشاره و مورد تحلیل و بررسی و نقد کرده است. ایشان در بیان قلمرو و موضوع علم کلام همسو با برخی
متکلمان همان شناخت ذات و احوال ممکنات از حیث مبدا و معاد بر اساس قانون اسلام می‌داند.
امام خمینی قلمرو و مسائل کلامی را در چهار قسم تقسیم می‌کند:
۱- برخی از این اصول اعتقادی، بدون دخالت نقل، با
براهین عقلی ثابت می‌شوند و اگر مواردی در کتاب و سنت دیده می‌شود که منافی
برهان عقلی است باید آنها را به
تاویل برد. مانند وجود مبدا و توحید و صفات کمالی.
۲- بعضی دیگر از این اصول به ضرورت ادیان و دین اسلام ثابت شده‌اند. مانند برخی احوال معاد و چگونگی بهشت و جهنم.
۳- برخی دیگر، اصولی هستند که به نص کتاب و نقل متواتر بیان شده‌اند.
۴- برخی امور دیگر که در یک یا چند روایت آمده‌اند که گاهی درباره آنها علم و اطمینان حاصل می‌شود و گاهی نمی‌شود.
امام خمینی با الهام‌گرفتن از مکتب شیعی و با پی‌ریزی مبانی نظری معرفتی صحیح و سلوک عرفانی به مباحث کلامی در آثار خویش پرداخته است و در قلمرو مباحث کلامی، روش منسجمی برای استنباط معرفت عقلی از نصوص دینی و اعتقادی، ارائه می‌دهد و می‌کوشد با دلایل عقلی، به استنباط دقیق و عقیق معارف مبادرت ورزد. مهم‌ترین ویژگی‌های روش ایشان در مباحث کلامی عبارت‌اند از:
۱- بهره‌گیری از زبان فلسفه. نظیر مبتنی بودن برخی مباحث کلامی بر مسئله
اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، حدوث و قدم عالم و
براهین خداشناسی.
۲- تقدیم دلیل عقلی بر نقلی: ازآنجاکه به باور امام خمینی در مسائل اعتقادی و کلامی تعبد وجهی ندارد، زیرا در اعتقادات تا عقل چیزی را باور نکند، به آن اعتقاد پیدا نمی‌کند، از این دلیل عقلی مقدم بر دلیل نقلی است.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله«مبادی و مسایل علم کلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۸/۱۶. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
