عبدالرحمان بن عبدالله مصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالقاسم عبدالرحمان بن عبدالله، یکی از شخصیت‌های
ابن‌عبدالحکم می‌باشد؛ اِبْن‌ِ‌عَبْدُالحَکَم، عنوان افراد خاندانی از مورخان، فقیهان، محدثان و پیشوایان مذهبی
مصر است که در سده‌های ۲ و ۳ق/۸ و ۹م از
شهرت و نفوذ بسیار برخوردار بودند و بر مالکیان مصر ریاست داشتند.
ابوالقاسم عبدالرحمان بن عبدالله (ح ۱۸۲-۲۵۷ق/۷۹۸- ۸۷۱م)، چهره برجسته خاندان ابن‌عبدالحکم. وی در فسطاط زاده شد.
و با آداب و رسوم سنتی
مصر رشد یافت.
نخست از پدر
فقه و
حدیث آموخت و از او و از کسانی چون
یونس بن یحیی،
ابوزرعه وهب‌الله بن راشد،
شعیب بن لیث، لیث بن سعد، قاضی مصر و
عبدالله بن صالح کاتب او حدیث روایت کرد.
شمار بسیاری از حافظان و راویان حدیث از عبدالرحمان روایت کرده‌اند که از
ابوحاتم رازی،
نسائی،
ابراهیم بن یوسف هسنجابی و علی بن حسن بن قدید می‌توان نام برد.
عبدالرحمان را صدوق دانسته و توثیق کرده‌اند.
او نیز چون دیگر برادران هم از ریاست مذهبی و هم از پایگاه معتبر اجتماعی برخوردار بود، اما از سختی‌هایی که در روزگار خلافت
متوکل (۲۳۲-۲۴۷ق) گریبانگیر این خاندان شد، مصون نماند. در آشفتگی‌هایی که پس از انقلاب
علی بن عبدالعزیز جروی در مصر رخ داد، عبدالرحمان گرفتار شد و اموالش را مصادره کردند. اما پس از
شکنجه شدن و مرگ برادرش عبدالحکم در ۲۳۷ق، به دستور خلیفه از زندان رهایی یافت.
از رویدادهای ۲۰ ساله زندگی عبدالرحمان پس از آزادی از زندان تا هنگام مرگ اطلاعی در دست نیست. ارتباط عبدالرحمان با حاکمان و دستیابی به اسناد و اسرار دولتی، و نیز شنیدن اخبار و روایات
صحابه و تابعینی که به مصر آمده بودند، زمینه‌های گرایش به
تاریخ را در او فراهم ساخت و سرانجام وی از مجموعه اینها کتاب
فتوح مصر و اخبارها را که کهن‌ترین اثر بازمانده در
تاریخ دوره
اسلامی مصر است، تألیف کرد. قسمتی از کتاب که به شرح احوال قضات مصر تا ۲۴۶ق می‌پردازد، در دوره پس از رهایی او از زندان نگارش یافته است.
کتاب
فتوح مصر و اخبارها در هفت بخش تنظیم یافته است:
۱. در فضایل مصر و
تاریخ پیش از
اسلام آن دیار که بیشتر جنبه اساطیری دارد.
۲.
فتح مصر به دست اعراب
مسلمان.
۳. خطط مصر و ورود مسلمانان به این سرزمین و رواج نظام خراج که مؤلف همه شنیده‌ها و یافته‌ها را در این باب جمع کرده و این مطالب مورد استفاده نویسندگان بعدی در بیان مطالب مربوط به مصر قرار گرفته است.
۴. اداره مصر از زمان
فتح آن تا مرگ عمرو بن عاص.
۵. وقايع
فتح افريقيه و اسپانيا تا ۱۲۷ق.
۶.
تاريخ مختصر قضات مصر تا ۲۴۶ق كه در آن از قضات متقدم به تفصيل و هرچه به زمان خود نزديك شده، به اجمال سخن گفته است.
۷. احادیث و اخبار و روایات منقول از صحابه‌ای که به مصر آمدند و عبدالرحمان آنان را ۵۲ نفر دانسته است و این بخش از بزرگ‌ترین بخش‌های کتاب است.
مطالب این کتاب بیشتر جنبه روایی دارد و نویسنده در موارد بسیار، نخست به جمع روایات پدرش عبدالله در باب اخبار
فتوح مصر و
مغرب و
اندلس پرداخته و سپس از گروهی از معاصران یا نزدیکان به زمان او که غالباً از محدثان و راویان برجسته
سده ۲ق بوده‌اند یا از محدثان معاصر مصری خود روایت کرده است.
کتاب
فتوح مصر به عنوان مأخذی کهن در
تاریخ فتوح اسلامی از دیرباز مورد توجه مورخان قرار گرفته و منبع راویانی چون،
ابن‌قدید (د۳۱۲ق)،
ابوعمر کندی (د ۳۵۰ق)، ابوالحسن علی بن منیر بن احمد خلاّل (د ۴۳۹ق) و ابوطاهر
احمد بن محمد سلفی اصفهانی (د ۵۷۶ق) بوده است. نویسندگان نامدار مصری مانند
ابن‌تغری بردی و
سیوطی بخشی از اطلاعات مربوط به
تاریخ و خطط مصر را از این کتاب بر گرفته‌اند. در سده ۱۹م، بخش‌هایی از این کتاب به زبان‌های مختلف از جمله لاتین، فرانسوی، اسپانیایی، انگلیسی ترجمه و منتشر شد. این کتاب به اهتمام توری در لیدن (۱۹۲۰م) چاپ شده که این نسخه به روایت ابوطاهر سلفی و چاپ ۱۹۶۱م مصر به روایت بوصیری (د ۵۹۸ق) است.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عبدالحکم»، ج۴، ص۱۴۷۳.
