شذور العقود فی تاریخ العهود (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«شذور العقود فی تاریخ العهود» تالیف محدث ، مورخ و کلامی معروف
عبدالرحمن بن علی بن محمد جوزی معروف به
ابن جوزی (متوفی ۵۹۷ ق) به
زبان عربی است. مؤلف صاحب کتابی به نام «
المنتظم » است که به عنوان منبعی مهم برای مورخان پس از او به شمار می‌رود. اثر حاضر تلخیص آن کتاب به قلم خود مؤلف است.
او در ترتیب ذکر وقایع تاریخی دو روش را در پیش گرفته است:
۱- حوادث تاریخی قبل از
هجرت پیامبر از
مکه به
مدینه را در قالب ابواب ذکر کرده است.
۲- حوادث پس از هجرت را در ذیل سال وقوع آن آورده است.
او در هر
سال نخست اخبار مهم و حوادثی را که از نظر وی جالب و شگفت انگیز بوده است، آورده و سپس به وفیات بزرگان می‌پردازد و در این بخش نام آنان را که گاه همراه شرح برخی آثارشان است به ترتیب الفبایی ذکر می‌کند.
در آغاز کتاب مقدمه‌ای به قلم محقق اثر آمده است که در آن به مطالبی درباره کتاب اشاره می‌کند:
۱- در این کتاب ذکر مخلوقات و اهم حوادث از
زمان آدم ابوالبشر علیه‌السّلام تا اواخر
قرن ششم هجری (۵۷۸ ق) با عباراتی روشن و موجز و در عین حال جامع بیان شده است؛ به گونه‌ای که خواننده را از اهم حوادث و اخبار مطلع می‌کند.
۲- اهتمام بسیاری از نویسندگان و مورخان به این کتاب و نقل مطالب از آن، حاکی از ارزشمند بودن مطالب در عین حجم کم کتاب است؛ به عنوان مثال
ابن خلکان در بیشتر از ده موضع از کتابش «
وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان » از آن نقل کرده و به آن ارجاع داده است.
۳- گزینش نیکوی اخبار و احادیث و افزودن مطالبی بر آنچه در اصل آن؛ یعنی کتاب «المنتظم» آمده است، نیز از دیگر ویژگی‌های کتاب به شمار می‌رود.
ابن جوزی خود در مقدمه اش بر کتاب چنین می‌نگارد: «هنگامی که کتاب جامع نکته‌های تواریخ، مسمای به «
المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم » را جمع کردم... بهترین مطالب آن را گزینش کردم».
کتاب اگرچه خلاصه «المنتظم» است؛ اما ابن جوزی به مطالب آن بسنده نکرده و مطالبی دیگری را بر آن افزوده است. در واقع «
الشذور » را می‌توان به منزله ذیلی بر المنتظم دانست. البته در برخی موارد نیز غفلت‌هایی صورت گرفته به عنوان نمونه سال‌های ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷ و ۱۸ از مولد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که در المنتظم صفحات طولانی را به خود اختصاص داده و نیز ده
سال دیگر که از سال ۲۵ ولادت آن حضرت آغاز می‌شود، را نادیده گرفته و حوادث آن را ذکر نکرده است. ویژگی دیگر این اثر که با بسیاری از خلاصه‌ها متفاوت است، آنست که مصنف اصل و مختصر یکی است.
برخی از اخبار نقل شده در کتاب صحیح نبوده و عقل سلیم آن را نمی‌پذیرد. این اخبار به ویژه در آغاز خلقت و تاریخ ماقبل از اسلام دیده می‌شود؛ البته ذکر این اخبار مختص به این اثر نبوده و در آثار مورخین پیش از او نیز امری شایع بوده است.
شیوه نگارش کتاب به روش سالشماری است که شامل اطلاعات تاریخی از
آدم تا
عیسی علیه‌السّلام ، حوادث متعلق به عرب قبل از
اسلام ، دولت‌های بزرگ مثل
ایران و
روم ،
سیره نبوی ، عصر
خلفای راشدین ، حوادث سیاسی نظامی دوره
امویان و
عباسیان و حوادث طبیعی مثل
سیل ،
زلزله ،
قحطی ،
آتش سوزی می‌باشد. وی در ضمن بیان رویدادهای مهم سیاسی از اخبار فرهنگی، منازعات مذهبی و کلامی سخن می‌گوید و اطلاعات بسیاری مربوط به تشکیلات اداری، مالی، نظامی، آداب و رسوم و دیگر پدیده‌های فرهنگی و تمدنی در اختیار خواننده می‌گذارد.
به رغم بلندی مقام
ابن جوزی در تالیف، وی از طعن و خرده گیری علما بر کنار نمانده است. شاید سبب اصلی آن
غرور و
خودپسندی او بوده باشد. علاوه بر این بدگویی بسیار او از علمای دیگر مذاهب و گاه هم مذهبان خود سبب برخی خرده گیری‌ها نسبت به وی شده است. به هر حال در کارهای او اغلاط بسیاری دیده می‌شود که منشا آنها را می‌توان کثرت تالیف، بازبینی نکردن آنها پس از
تصنیف و میل وی به تاویل در بعضی مسائل دانست، خاصه آنکه در حل شبهات متکلمان و بیان
فساد آرای آنان تبحری نداشته است.
ابن جوزی که از متعصبان
حنابله اهل سنت بود، بسیاری از حقایق و وقایع مربوط به عقاید
شیعه را در کتاب‌های خود ذکر نکرده است. او که از نوادگان
ابوبکر بود با
تشیع مبارزه می‌کرد و همه
علمای شیعه را در
بغداد ممنوع المنبر کرد. همچنین مثل سایر
تراجم نویسان اهل سنت، اعتقاد به تشیع را دلیل بر ضعف راوی دانسته و با عباراتی مثل «کان یمیل الی الرفض یا التشیع»، «کان یرمی بالاعتزال و الرفض»، «یتظاهر فی الغلو و الرفض»، «لایعظم بیت الخلافة» به تضعیف و رد علما و راویان
شیعه پرداخته است. البته به طور ناخواسته مطالبی در کتابش بیان کرده که موافق با شیعه بوده و به وسیله علمای شیعه مورد دقت قرار گرفته است.
ذهبی از قول
موفق عبداللطیف می‌نویسد: «در تصانیف ابن جوزی اغلاط بسیار دیده می‌شود، زیرا او پس از اتمام کتاب به تنقیح آن نمی‌پرداخته است». آنگاه با تایید این سخن می‌افزاید: به سبب
ترک مراجعه به کتاب، سخنان بی اساس در آثارش مشاهده می‌شود و آن قدر تالیف کرده است که اگر عمری دوباره بیابد، نمی‌تواند آنها را اصلاح و بازنویسی کند.
ابن رحب هم می‌گوید: ابن جوزی به محض آن که کتابی را به پایان می‌برد، بی آن که به تنقیح آن بپردازد، به تالیف کتابی دیگر می‌پرداخت و گاه در یک زمان به تالیف چندین کتاب مشغول بود و اگر جز این بود، این همه آثار متعدد گرد نمی‌آمد. همچنین ابن فرات می‌نویسد: صاحب
المعجم که کتاب
زادالمسیر ابن جوزی را بارها نزد او خوانده بوده است، به وجود اغلاط بسیاری در کتاب‌های او اشاره می‌کند.
وی در نقل رویدادهای روزگار خود گاه از اخبار و مطالبی نظیر آن چه درروزنامه‌های روزگار ما می‌آید، سخن می‌گوید: رویدادهای مهم سیاسی، توطئه‌ها، و اخبار مربوط به جنگ‌ها، منازعات مذهبی و کلامی، تاریخ آغاز و پایان بناها، قتل‌ها، سرقت‌ها، نیرنگ‌ها و کلاه برداری‌ها، آتش سوزی‌ها، رویدادهای شگفت انگیز، اخبار مربوط به خلیفه، (
شکار ،
سیاحت ،
بیماری )، گزارش برخی نرخ‌ها در روزهای گرانی و ارزانی، شیوع بیماری‌ها،
سوانح طبیعی و... ، تا آن جا که اگر صحت این گزارش‌ها محقق گردد، می‌توان این کتاب، به ویژه مجلدات مقارن دوران زندگی مؤلف، را آیینه تمام نمای رزوگار او دانست که از لحاظ مطالعات علوم انسانی به ویژه علوم اجتماعی حائز اهمیت فراوان است. در لابه لای رویدادهایی که ابن جوزی در المنتظم آورده است، به رغم فشارهای فراوان علمای
اهل سنت و دولت مردان
عباسی ، نشانه‌هایی از تلاش‌های
شیعیان اثناعشری برای کسب
قدرت به چشم می‌خورد.
گزارش‌های دیگر نیز از زمینه مساعد برای پذیرش
تشیع حکایت می‌کند. چنان که وی یکی از علل توجه مردم به
صدقه بن وزیر واسطی را که در
بغداد بر منبر می‌رفت، سخنان رفض آمیز وی ذکر می‌کند. رفتن المقتفی در ۵۵۳ ق به زیارت مرقد
امام حسین علیه‌السّلام نیز می‌تواند، یکی از نشانه‌های نفوذ و
قدرت تشیع در این دوران باشد. در وقایع
سال ۵۷۱ ق نیز آمده است که تشیع در این ایام نیرو گرفت، تا آن جا که صاحب المخزن به خلیفه می‌نویسد که ابن جوزی را باید در مبارزه با بدعت‌ها تقویت کرد.
نکته تامل برانگیز در عصر ابن جوزی (سده ۶ ق/ ۱۲ م) سکوت نسبتا آشکار دستگاه خلافت و بزرگان بغداد در برابر یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای تاریخ جهان؛ یعنی
جنگ‌های صلیبی (۴۹۰- ۶۹۰ ق/ ۱۰۹۴- ۱۲۹۱ م) است که میان مسلمانان و مسیحیان و به بیانی دیگر میان
شرق و
غرب ، نزدیک به دویست سال ادامه داشت. ابن جوزی به عنوان مسلمانی دانشمند و مورخ روزگار خود تقریبا معاصر و شاهد دو دوره از این جنگ‌ها بوده است: دوره
فتوحات صلیبیان ؛ یعنی تصرف بخش بزرگی از
شام و تشکیل امارت نشین‌های لاتینی در شهرهای
بیت المقدس ،
انطاکیه ،
طرابلس و رها (اورفا)، و دوره واکنش مسلمانان در مقابل
صلیبیان به سر کردگی سرداران رشید جامعه اسلامی، چون
عمادالدین زنگی ،
نورالدین زنگی و سپس
صلاح الدین ایوبی و باز پس گیری بیت المقدس و دیگر شهرهای مهم که تقریبا خودجوش و بی ارتباط با مرکز خلافت تحقق یافت.
خلفای ناتوان عباسی، امرا و وزرای جاه طلب و علمای غافل
بغداد چنان سرگرم بازی‌های سیاسی، درگیری‌ها و قدرت جویی‌های فردی، منازعات کلامی و کشمکش‌های مذهبی بودند که نه تنها اقدامی در برانگیختن مسلمانان و گسیل کردن نیرو برای مقابله انجام نگرفت، بلکه استمداد مکرر گروه‌هایی از مردم جنگ زده شام که به بغداد پناه می‌آوردند، نیز بی پاسخ ماند.
در آثار ابن جوزی همچنان که انتظار می‌رود، به نکاتی که از هم دردی و نگرانی وی در برابر این تصادم بزرگ حکایت کند، بر نمی‌خوریم، حتی در المنتظم، بزرگ‌ترین تالیف تاریخی او نیز به جز خبرهایی کوتاه از این درگیری‌ها که گاه از لابه لای حوادث هر
سال به دست می‌دهد، چیز قابل توجهی نمی‌یابیم.
محقق کتاب ابی هیثم شهبائی، چهار نسخه خطی را با هم مقابله کرده و در پاورقی‌های مفصلی اختلاف نسخه‌ها و آدرس مطالب در منابع مختلف و شرح حال اعلام را ذکر کرده است. فهارس پایان کتاب عبارت است از: ۱- فهرست آیات و احادیث وآثار ۲- اعلام ۳- لغت و اصطلاحات ۴- شهرها و مکان‌ها ۵- مطالب .
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
