سوره توبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره توبه، نهمین
سورۀ قرآن کریم، دارای ۱۶ واحد موضوعی (
رکوع)، ۱۲۹ (یا ۱۳۰)
آیه، ۴۹۷‘۲
کلمه و ۷۸۷‘۱۰
حرف می‌باشد.سوره توبه به دو نام "توبه" و "برائت" شناخته می‌شود.
نخستین نام مشهور این سوره «توبه» است که از صدر اسلام تا عصر حاضر نگارش این عنوان بر کتیبه آغاز سوره در مصاحف بلاد مختلف اسلامی معمول بوده است. سبب نامگذاری
سوره، فراوانی کاربرد کلمه «
توبه» و هم‌خانواده‌های آن در این سوره نسبت به دیگر سوره‌های قرآن کریم
و طرح و شرح سرگذشت درس‌آموز توبه ۳ تن از متخلفان
غزوۀ تبوک در این سوره است.
دومین نام مشهور این سوره «
برائت» است که این نام از کلمه آغازین سوره برگرفته شده، و یادگار سنت دیرین نامگذاری سوره‌های قرآنی با سرآغاز آنهاست.
برخی از قرآن شناسان «برائت» را نام اصلی سوره، و «توبه» را نام دیگر آن دانسته‌اند.
این سوره پس از دو سورۀ حمد و «قل هوالله» بیشترین شمار نامهای متعدد را به خود اختصاص داده است؛
چنان‌که قرآن‌شناسان، برخی ۸ نام،
برخی ۱۰ نام،
برخی ۱۲ نام،
و برخی دیگر ۱۴ نام،
همراه با سبب نامگذاری آنها برشمرده‌اند که «فاضحه»: رسواگر؛ «مُبَعْثِرة »: افشاگر؛ «مُقَشقِشه»: پیرایشگر
و «بَحوث»: کاوشگر، از آن جمله است.
بقاعی سبب نامگذاری سورۀ توبه (برائت) به نامهای دیگر را بازگشت معنا و مفهوم همه آن نامها به «برائت» ــ نـام اصلی و مقصود اصلی سوره ــ دانسته است.
بر استحباب قرائت سوره توبه در هر ماه تأکید شده است.
سورۀ توبه در
ترتیب مصحف شریف پس از
سورۀ اَنفال (ه م) و پیش از مجموعه ۶ سوره‌ای الرائات جای دارد و هفتمین سوره از مجموعه «
سَبعِ طِوال» بوده، و در
ترتیب نزول مشهور، آخرین
سورۀ مَدَنی است؛
چنان که در بیشتر
روایات ترتیب نزول در ردیفهای ۱۰۹، ۱۱۱، ۱۱۳ و ۱۱۴ جای گرفته است.
بیشتر مضامین سورۀ توبه ناظر به حوادث و وقایع سالهای واپسین عهد
رسالت است؛
در عین حال، به گواهی برخی
روایات اسباب نزول، آیاتی از این سوره در آستانه
هجرت، دربارۀ
جنگ بدر، در ارتباط با
بیعت عقبه ثانیه، به سال ۱۳
بعثت، و حتی پس از وفات
ابوطالب، به سال دهم هجرت، در
مکه معظمه نازل شده‌اند.
دو آیه پایانی سوره، غالباً نزد قرآن شناسان
مکی تلقی شده‌اند
و مسئله اِلحاق این دو آیه به سورۀ توبه در
روایات جمع و تدوین قرآن کریم مطرح است.
سورۀ توبه تنها سورۀ قرآن کریم است که نه در قرائت و نه در کتابت، با بسمله آغاز نمی‌شود. در توجیه این استثنا گفته‌اند: گروهی از صحابه سورۀ توبه را سوره‌ای مستقل می‌دانستند و گروهی دیگر آن را دنباله سورۀ اَنفال می‌پنداشتند؛
از این رو، به هنگام نگارش مصاحف در آغاز سورۀ توبه یک سطر نانبشته به جای
بسمله خالی گذاشتند.
به عبارت دقیق‌تر،
از آنجا که
آیات برائت، بخش آغازین سورۀ توبه، بدون بسمله
نازل شده بود
و
صحابه هیچ‌گاه این آیات را با بسمله نشنیده بودند، از نگاشتن بسمله در آغاز سوره خودداری کردند؛ اما از آنجا که انفال و توبه را با عنوان دو سورۀ جداگانه از
پیامبر اکرم (ص) فراگرفته بودند، یک سطر نانبشته میان آن دو فاصله انداختند. از سوی دیگر، آیات برائت ناظر به لغو
معاهدات و قطع روابط با
مشرکان و
کافران است و در
دوران جاهلیت، مکتوباتی این چنینی را با نام
خدا آغاز نمی‌کرده‌اند.
سخن
امام علی (ع) نیز، دایر بر اینکه بسمله امان است و آیات برائت قطع
امان، ناظر به همین نکته است.
گفتنی است از دیرباز برخی از مُقریان چنین تعلیم داده‌اند که تلاوت سورۀ توبه را به جای بسمله، با این عبارات آغاز کنند: «اَعوذُ بِاللّٰهِ مِنَ النّار، و مِن شرِ الکُفّار، و مِن غضبِ الجَبّار، العِزَّةُ لِلّٰهِ الْواحِدِ القَهّار و لِرَسوله». در برخی از مصاحف نیز، این عبارات به جای بسمله یا در
کتیبه آغاز سوره مشاهده می‌شود.
محور موضوعی این سوره پرداختن به «توبه» است، چنان‌که واژگان
توبه در سرتاسر این سوره با سامانی تدبّر‌برانگیز جایگزین شده‌اند
و مضامین سوره، همه بیانگر مکتب هدایتی ـ تربیتی توبه در قرآن کریم‌اند. معانی، مفاهیم و مصادیق مطرح شده در سورۀ توبه بسیار متفاوت با
معنا و
مفهوم رایج توبه در فرهنگ عامه مسلمانان است: سورۀ توبه مجموعه‌ای از گناهان بسیار بزرگ از قبیل
دنیادوستی،
تن‌آسایی،
نیرنگ‌بازی،
منفعت‌گرایی،
فرصت‌طلبی و
دروغ‌پردازی را مطرح می‌کند که معمولاً از «
گناهان کبیره» به شمار نمی‌آیند و غالباً با ادعای مسلمانی و
تظاهر به دینداری همراه‌اند، در حالی که در رویکرد قرآنی از مصادیق «
فسق»
و «
کُفر»
به حساب می‌آیند و با
توبیخ شدید و
تهدید به سوء عاقبت و
عذابهای دنیوی و
اخروی همراه‌اند.
این سوره با گذر از مفهوم سطحی
پشیمانی از گناه (
ندامت) ــ که مفهوم رایج توبه است ــ راهبردها و راهکارهایی اجتماعی ـ فرهنگی را برای تحقق یافتن مفاهیم بنیادین توبه در زندگانی فرد
مسلمان و
جامعه اسلامی ارائه می‌کند. در نخستین آیات سوره
معنا و مفهوم توبه، بازگشت از
شرک به
ایمان همراه با التزام عملی به
نماز،
زکات و
جهاد دانسته شده است. با یادکرد از
جنگ حُنین، رزمندگان اسلام را به سبب مغرور شدن به کثرت عِده و عُده و در نتیجه دست نیافتن به پیروزی و
فرار از جبهه بازخواست می‌کند و لزوم توبه از
گناهان مزبور را یادآور می‌گردد.
نخستین ویژگی
مؤمنان راستین را توبه پیوسته و پویا در
اندیشه و
عمل و ویژگی
منافقان کُفرپیشه را توبه‌ناپذیری و اصرار ورزی بر کفر و
نفاق اعلام می‌کند.
مقصود اصلی این سوره آن است که در مکتب انسان‌ساز توبه، مسلمانانی آخرت‌گرای، راستگوی و درست‌کردار،
وظیفه‌شناس و فداکار،
متوکل بر خداوند،
معتقد به
عظمت او
و امیدوار به
رحمت و کفایت او
بپروراند؛ آن‌چنان که در راه خدا از هیچ چیز و هیچ کس نهراسند
و تنها دغدغه پرداختن به وظیفه داشته باشند و
پیروزی و
شکست را یکسان تلقی کنند
و پیروزی نهایی را از آنِ
اسلام بدانند.
پیام سورۀ توبه توجه دادن
مسلمانان به مسئله مهم
تولّا و
تبرّا، پیرایش اندیشه و عمل مسلمانان از شائبه‌های گوناگون کفر و نفاق، و توبه‌دادن ایشان از اسلامِ سودجویانه و
مصلحت‌طلبانه است و بر حذر داشتن ایشان از آمیزش و
سازش با کافران و مشرکان با توجیه‌همزیستی و همنوعی و همسایگی با آنان است.
سورۀ توبه در موضوع، مضمون، مقصود و پیام، با سورۀ انفال مشترک است تا آنجا که گویی ذیلی بر سورۀ انفال است؛
چنان که در عهد رسالت، این دو سوره را «
قرینتین» می‌نامیده‌اند.
این همخوانی و یکپارچگی، در وحدت تعبیر،
اتحاد موضوع
و اشتراک مضمون
در بیشتر آیات این دو سوره مشهود است که شاخص‌تر از همه، تحلیل وقایع
جنگ بدر در
سوره انفالو تحلیل مسائل
غزوۀ تبوک در سورۀ توبه
است.
این دو سوره دربردارندۀ متونی رمزآلود و در عین حال روشنگر از
سیرۀ نبوی در عهد مدنی ــ با اسلوب بیانی ویژۀ
قرآن کریم ــ هستند؛ چنان‌که در مقام مقایسه قسمتی از
سیرۀ ابن‌هشام نیز در ارتباط با وقایع سال نهم هجرت، به تفسیر سورۀ توبه، و در ارتباط با وقایع سال اول هجرت به تفسیر سورۀ انفال اختصاص یافته است.
از نگاهی دیگر، دو سورۀ انفال و توبه مشتمل بر بیان و تبیینی جامع از دین اسلام در هر دو حوزۀ نظری و عملی‌اند، و سیر تحول معارف و مفاهیم اسلامی در مضامین این دو سوره قابل تأمل است.
سورۀ توبه با توجه به سرآغاز آن قرینه
سورۀ نور است. در قرآن کریم تنها این دو سوره با
جمله اسمیه و مبتدای محذوف: «بَراءَةٌ» و«سورةٌ» آغاز شده‌اند
و از جهت نظم‌آهنگ عبارات و فواصل آیات نیز با یکدیگر همانندند؛ این همانندی با موارد پرشماری از اشتراک موضوع و وحدت مضمون و همخوانی تعبیرات در دو سوره همراه است؛
چنان که در ارتباط با موضوع نفاق نیز ماجرای
اِفک در سورۀ نور
با همان سبک و سیاق گزارش ماجرای
مسجد ضِرار در سورۀ توبه
مطرح شده است.
از این گذشته، مفاهیم اساسی و مصادیق عینی
توبه همراه با واژگان و مشتقات آن
و
استغفار و واژگان هم‌خانوادۀ آن
در این سوره گرد آمده‌اند.
همچنین ۳ تعبیر برجسته «... وَ اَنَّ اللّٰهَ تَوّابٌ حَکیمٌ»، «...اَلٰا تُحِبُّونَ اَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَکُمْ وَ اللّٰهُ غَفورٌ رَحیمٌ» و «... وَ توبوا اِلَی اللّٰهِ جَمیعاً اَیُّها المُؤمِنوُنَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحونَ»
در این سوره جای گرفته‌اند.
از این گذشته، بیشتر مضامین سوره را بیان راهبردها و راهکارهای تحقق عینی و عملی توبه در زندگانی فردی، خانوادگی و اجتماعی مسلمانان تشکیل می‌دهد.
سوره توبه اشارات زیبایی به برخی مفاهیم اساسی دارد که به بیان آنها پرداخته می‌شود.
سورۀ توبه بدون هیچ مطلع و مقدمه و بدون هیچ یک از فواتح و مقدمات معهود در سوره‌های طولانی و متوسط قرآنی، با آیات برائت
آغاز می‌شود.
شهرت آیات برائت از آنجاست که این
آیات به دستور
پیامبر اکرم (ص) از
مدینه به
مکه برده شده، و در محل
مِنی در روز
عید قربان «یوم الحج الاکبر»،
توسط حضرت
علی بن ابی‌طالب (ع) خطاب به
مشرکان و
اهل کتاب قرائت و مفاد آیات به آنان ابلاغ شده است.
این آیات سرفصلی تعیین‌کننده را در روابط اجتماعی مسلمانان با
منافقان،
کافران و
مشرکان رقم زده است. در ادامه، همراه با نوید
فتح و
ظفر و اعلام پذیرش توبه مسلمانان به درگاه
خداوند سبحان، ایشان را به
قتال و
جهاد بر ضد دشمنان سرسخت تشویق می‌کند؛
به مسلمانان و کافران آگاهی می‌دهد که امتیازات اجتماعی
دوران جاهلیت، از قبیل
پرده‌داری کعبه و
سقایت حاجّ که مشرکان به آن می‌بالند، هرگز با
شرف و افتخارِ
اسلام و
ایمان و جهاد در راه خـدا ــ کـه پاداش آن «
نعیم مقیم» و «
اجر عظیم» است ــ برابری نمی‌کند.
در این سوره با مقایسه خویشاوندیهای نسبی و سببی با
پیوندهای دینی، مسلمانان را از ترجیح نهادنِ خویشاوندیهای نژادی و روابط دنیوی بر پیوندهای دینی و الٰهی، و
عواطف دنیا‌دوستانه بر علایق خداپرستانه و
مودت و
اُخوت اسلامی بر‌حذر می‌دارد.
با یادکردی عبرت‌آموز از جنگ حُنین، کارسازیها و بنده‌نوازیهای
خداوند متعال را به یادِ مسلمانان می‌آورد، و به رغم کوتاهیهایی که کرده‌اند، آنان را به برخورداری از
غفران و
رحمت الٰهی در پرتوِ
توبه، نوید می‌دهد.
آنگاه مقایسه‌ای قابل تأمل را میان
ایمان،
توحید،
شرک و
نفاق آغاز می‌کند
و ضمن تأکیدی دو چندان بر پیروزی نهایی اسلام،
به بیان [[|مفاسد اجتماعی]] و
اقتصادی نشئت گرفته از بی‌دینی و بی‌خدایی و چگونگی
فرجام مفسدان می‌پردازد.
به مناسبت مسئله
ماههای حرام و
رسم جاهلی «نسیء» (ه م) را مطرح می‌کند و روند بیان را به گزارش رهایی یافتن اعجازآمیز پیامبر اکرم (ص) از
تعقیب و
تهدید و
آزار قریشیان به هنگام
مهاجرت از مکه به مدینه می‌کشاند؛ بار دیگر، مسلمانان را به دل کندن از علایق دنیوی و دست کشیدن از راحت‌طلبی دعوت می‌کند؛ نیز نیرنگ‌بازیها و ترفندهای گوناگونِ جماعتی سست‌ایمان برای تن زدن از
جهاد با دشمنان خدا، همچنین برخورد حکیمانه
پیامبر اکرم (ص) با آن جماعت پس از مراجعت از
غزوۀ تبوک را گزارش می‌کند.
سورۀ توبه ویژگیهای منافقـان و مؤمنـان را ــ با اشاره به دیرپایی و رویارویی کفر و نفاق با
خداپرستی و ایمان ــ وصف می‌کند و
فرجام هر گروه را مشخص می‌سازد؛
توبه/سوره۹، آیه۶۷-۷۲.
بار دیگر، به جهاد با کافران و منافقان، به عنوان تنها راه تحقق توبه عینی و عملیِ جامعه اسلامی و دست‌یابی مسلمانان به «
فوز عظیم» تأکید می‌کند؛
توبه/سوره۹، آیه۷۳.
کارشکنیهای منافقان و همدستی آنان با کافران و مشرکان را شرح می‌دهد؛
پدیدۀ
استیذان از پیامبر اکرم (ص) را که نوعی جواز شرعی برای نرفتن به جهاد بود، بررسی می‌کند، و به مسئله
زکات به عنوان مظهری دیگر از توبه عینی و
عملی در جامعه اسلامی می‌پردازد.
در این سوره پس از بازگویی داستان مسجد ضِرار، با تأکید بر نقش اساسی نیت و مقایسه آن با
مسجد قُبا تهدید بنیان‌گذاران مسجد ضرار،
عذاب دنیوی و اخروی؛
تبیین اینکه «فوز عظیم» در گروِ پاک‌بازی در راه خداست؛
برشماری از ویژگیهای مؤمنان راستین و در رأس آن توبه‌کاری، با یادکردی از
حضرت ابراهیم (ع)، ترک هر گونه سازش با مشرکان را به عنوان یکی از مفاهیم اساسی توبه تأیید می‌کند؛
سرگذشتِ
رنج بسیار و طول انتظارِ ۳ تن از متخلفان غزوۀ تبوک را که تنها از سر راحت‌طلبی به جنگ نرفته بودند؛ و سرانجام پذیرش توبه آنان را بررسی
و بیان می‌کند؛
توجه مسلمانان را به جهاد فرهنگی مبنی بر تحمل رنج
سفر و دوری از
خانه و خانمان به منظور
تفقُه در دین و کسب آمادگی برای
اِحیای دین،
اصلاح جامعه و
تبلیغ مکارم اخلاق جلب می‌کند.
در پایان، بار دیگر بر اهمیت جهاد به عنوان روح ایمان و شرط
تقوا تأکید می‌کند
و به گزارش کارشکنیهای منافقان باز می‌گردد
و سرانجام، سوره با خاتمه‌ای بی‌نظیر که بیانگر ویژگیهای اختصاصی پیامبر اکرم (ص) است،
پایان می‌یابد.
آیه ۱۲۲ از سورۀ توبه،
از جمله آیاتی است که در عهد رسالت، همانند سوره‌های قرآنی، نامی جداگانه به خود گرفته است. این آیه به مناسبت عبارت «فَلَوْلا نَفَرَ» در آیه شریفه، «
آیةُ النَفر» نامیده می‌شده است. علمای اسلامی از دیرباز، حکم
وجوب کفایی مهاجرت عده‌ای از مسلمانان در هر زمان و در هر یک از
بلاد اسلامی، بر مراکز علمی جهان اسلام را از این آیه
استنباط کرده‌اند؛ این آیه شریفه مبنا و مستند تشکیل حوزه‌های علمیه اسلامیه در بلاد مختلف اسلامی نیز گردیده است.
در باب
فضیلت و
ثواب قرائت سورۀ توبه، و همچنین دو
سورۀ انفال و توبه،
روایاتی رسیده است که صرف نظر از بررسیهای حدیث‌شناختی،
ناظر به محتوا و مقصود و موضوعات اصلی سورۀ توبه‌اند.
در برخی از آنها مداومت ماهانه
قرائت دو سورۀ انفال و توبه برای برخورداری از آثار و برکات این دو سوره توصیه شده است.
همچنین در برخی از
روایات فضائل السُوَر چنین می‌یابیم که سورۀ توبه را، همانند
سورۀ اخلاص، به هنگام
نزول، ۷۰ هزار صف از
فرشتگان مشایعت کرده‌اند.
دانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۵۶.
