دانشنامه امام خمینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دانشنامه
امام خمینی با ۱۰ جلد رحلی بزرگ، کوشیده است ابعاد مختلف و دیدگاه
های علمی با تاکید بر منابع فراوان،
امام را معرفی کند. ازآنجاکه
امام حتی در حوزه
های تخصصی علوم حوزوی کمتر شناخته شده است و از این منظر در غربت نسبی است، ازاین‌رو دانشنامه به هدف برآوردن این نیاز و معرفی علمی و تخصصی
امام به‌عنوان جامع‌ترین کتاب مرجع در این باره سامان یافته است.
افزون بر این، هدف از تدوین دانشنامه در کنار سامان‌دهی علمی و نشان‌دادن خطوط اصلی، روند اطلاع‌رسانی درباره
امام را آسان و مطمئن می‌سازد، همچنین آنچه نیاز به وجود منبعی جامع، مستند و مورد اعتماد در شناخت
امام خمینی را دوچندان کرده، ضرورت شناخت ابعاد مختلف شخصیت
امام خمینی است که
امام را علاوه بر اینکه یک مبارز مصلح و رهبر سیاسی معرفی می‌کند به یک رهبر دینی که در علم و عمل خود به ابعاد مختلفی از علوم اسلامی و اعمال ایمانی و توحیدی دست یافته است، بالا می‌برد.
دانشنامه
امام خمینی، شخصیت‌محور است و باتوجه‌به ضرورت‌ها و اهداف، موضوع و قلمرو کلی آن عبارت از؛ تبیین و تدوین دیدگاه
های علمی
امام در حوزه
های مختلف علوم اسلامی است که در شمار دایرة المعارف
های عمومی جای می‌گیرد و تنظیم آن به‌گونه‌ای است که عموم اهل مطالعه می‌توانند از آن بهره ببرند و بخشی از مدخل
های آن تنها برای متخصصان کارایی دارند نظیر مدخل
های فلسفی، عرفانی و
کلامی. شخصیت جامع
امام خمینی از یک‌سو برخاسته از سال‌ها تلاش علمی و اجتهادی و اندیشه‌ورزی در ابعاد اسلام و علوم مختلف عقلی و نقلی است و از سوی دیگر ریشه در
تهذیب نفس و
سلوک عرفانی ایشان دارد.
تبیین و تفسیر چنین شخصیتی به شناخت صدها اثر علمی که به دست او نگاشته شده نیازمند است و بدون شک سخن‌گفتن از چنین شخصیتی، حتی در سطح و حجم یک دانشنامه بزرگ کاری آسان نیست ازاین‌رو در دانشنامه
امام خمینی تلاش شده است، تحصیل، تدریس آثار و شاگردان، مراتب فقاهت و مرجعیت، سیره اخلاقی و رفتاری ایشان و تبیین اندیشه‌ها و دیدگاه
های قرآنی و تفسیری،
کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، اصولی، حدیثی و فقهی این شخصیت بزرگ پرداخته شود.
ورود
امام خمینی در علوم مختلف و تحصیل و تدریس این علوم موجب نگارش آثار گوناگون در موضوعات مختلف شده است این آثار به ترتیب موضوع عبارت‌اند از:
"
شرح دعاء سحر"،"
التعلیقه علی الفوائد الرضویه"،"
مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه"،"
تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس"، "
سر الصلاة"و"
آداب الصلاة".
"
کشف الاسرار"،"
الطلب والاراده"و"
تقریرات فلسفه".
"
اربعین حدیث یا شرح چهل حدیث"و"
شرح حدیث جنود عقل و جهل".
"
انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه"،"
مناهج الوصول الی علم الاصول"،"
الرسائل"،"
رساله فی التعادل و الترجیح"،"
رساله فی الاجتهاد و التقلید"،"
رساله فی الاستصحاب"،"
رساله فی قاعده لاضرر"و "
رساله فی التقیه".
"
کتاب الطهاره"،"
المکاسب المحرمه"،"
تعلیقه علی وسیله النجاة"،"
التعلیقه علی العروة الوثقی"،"
نجاة العباد"،"
زبدة الاحکام"،"
رساله مناسک حج"،"
رساله توضیح المسائل"،"
تحریر الوسیله"و"
کتاب استفتائات".
"
تهذیب الاصول"،"
تنقیح الاصول"،"
معتمد الاصول"،"
جواهر الاصول"،"
الدماء الثلاثه تقریر محمد صادق خلخالی".
روش و مبانی
امام خمینی در علوم مختلف اسلامی عبارتند از:
امام خمینی درباره برخی مسائل علوم قرآن، روش تفسیر و مبانی و اصول آن نکات مهم تفسیری بیان کرده است:
قرآن کریم افزون بر اینکه معجزه
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، دارای علوم متفاوت و مختلفی است که بدون داشتن دانش
های مقدماتی علوم قرآنی، فهم آن مشکل است. در علوم قرآن مسائلی چون، ماهیت قرآن،
جامعیت قرآن،
مقاصد قرآن، فهم قرآن، عدم تحریف قرآن، قرائت و آداب تلاوت قرآن موردبحث قرار می‌گیرد.
امام خمینی در آثار خود از روش
های تفسیری مختلفی استفاده کرده است از جمله:
۱- تفسیر قرآن به قرآن
۲- بهره‌گیری از سنت و روایات اهل‌بیت.
۳- تدبر عقلی و اجتهادی.
۴- استفاده از تجربه
های شهودی.
رویکرد تفسیر
امام خمینی دارای شش بعد است:
۱- رویکرد عرفانی: مهم‌ترین گرایش و رویکرد تفسیری
امام خمینی رویکرد عرفانی است.
۲- رویکرد فلسفی: از رویکردها و گرایش
های پرجلوه در تفسیر
امام خمینی است؛ یعنی بهره‌گیری از
مباحث فلسفی و تبیین آیات با زبان فلسفه اسلامی.
۳- رویکرد
کلامی: ایشان در بعضی از آثار خود در پاسخ به برخی از اشکالات اعتقادی، رویکرد تفسیر
کلامی را دنبال کرده است.
۴- رویکرد فقهی.
۵- رویکرد اخلاقی و تربیتی.
۶- رویکرد اجتماعی.
آثار و دیدگاه
های تفسیری
امام خمینی مبتنی بر مبانی و اصول کلی است که عبارت‌اند از:
امام خمینی ماهیت وحی را یک ادراک مرموز و یک حقیقت غیبی می‌داند که تنها خداوند و رسولش از اتمام ابعاد آن آگاه‌اند و فهم حقیقت وحی و قرآن تنها برای کسی ممکن است که مخاطب آن باشد. و دیگران به واسطه آن از حقایق باطنی قرآن آگاهی می‌یابند.
امام خمینی به پیروی از حدیث «ان للقران بطنا و للبطن بطن» قرآن کریم را دارای ظاهر و باطن و دارای هفت بطن تودرتو می‌داند.
بنابر نظر
امام خمینی تفسیر مربوط به ظاهر آیات و تأویل مربوط به باطن آیات است و هر رابطه و نسبتی که میان ظاهر و باطن آیات برقرار باشد، عیناً میان تفسیر و تأویل نیز برقرار است ازاین‌رو
تفسیر و
تأویل نه‌تنها تعارض و تضادی با یکدیگر ندارند، بلکه آن دو، مکمل و متمم یکدیگرند.
ایشان دستیابی به تاویل را از دو راه دانسته است یکی ریاضت علمی و دیگری ریاضت عملی و تطهیر نفس.
روش
کلامی امام خمینی نه‌تنها بر عقل و برهان تکیه دارد، بلکه متأثر از مسلک عرفانی است. وی سعی در تعامل کامل میان نص و نقل با عقل داشته است و در
مباحث کلامی خود روشی را مشی می‌کند که بر پایه آن جنبه
های سلبی و تناقض‌آور برخی مکاتب
کلامی حذف می‌شود ازجمله روش
امام خمینی در
مباحث کلامی، بهره‌گیری از زبان فلسفی و عرفانی است ازاین‌رو در کار
کلامی امام، فلسفه حضور جدی دارد. ایشان مکتب
اهل حدیث،
معتزله و
اشاعره را مورد بررسی و نقد کرده است.
مباحث و مسائل
کلامی امام خمینی در موضوعات مختلف عبارتند از:
ایشان با بیان اقسام و حقیقت توحید و با استفاده از مطالب فلسفی، به بررسی
کلامی توحید پرداخته و بسیاری از مطالب توحید
متکلمان را بررسی و نقد کرده است.
امام خمینی معتقد است شناخت ذات حق‌تعالی در پرتو شناخت اسماء و صفات او ممکن است و شامل
مباحثی چون
قدرت الهی، اراده الهی،
کلام الهی و... می‌باشد.
از مهم‌ترین
بحث
های مورد اختلاف
متکلمان فعل حق‌تعالی است و
مباحثی چون عدل الهی، قضا و قدر، جبر و اختیار، موردتوجه
امام خمینی در
بحث
های کلامی است.
بحث از نبوت و به‌تبع آن امامت، از
مباحث اساسی در علم
کلام است. ایشان لزوم بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را معلول لطف الهی می‌داند و
مباحثی نظیر؛
وحی،
عصمت، کفر و ایمان، معجزه و
هدایت و ضلالت را مورد بررسی
کلامی قرار می‌دهد.
معادشناسی در اندیشه
های کلامی و فلسفی
امام خمینی جایگاه مهمی دارد و به ابعاد مختلفی از آن پرداخته است نظیر؛
معاد جسمانی،
ثواب و
عقاب،
شفاعت و
تجسم اعمال.
امام خمینی یکی از شارحان بزرگ حکمت متعالیه است که توانسته با تامل در نظام فلسفی صدرایی، در تقریر و بسط معارف الهی، از آن بهره ببرد. فلسفه ایشان فلسفه‌ای عقلی، ذوقی و شرعی است و درعین‌حال متأثر از اندیشه
های پیشینیان است.
امام خمینی در روش و محتوا به تقریر و تکمیل فلسفه پرداخته و فلسفه را به حکمت عرفانی تبدیل کرده است. ایشان در روش معرفتی، ترتیب
مباحث و برهانی کردن نظریه
های پیشین و رد برخی از نظریه‌ها، نوآوری دارد؛ ازاین‌رو اندیشه
های فلسفی ایشان در قالب منظومه فکری خاص، بیان می‌شود، که عبارت است از:
مسائل اصلی در شناخت هستی از نگاه فلسفی عبارت می‌باشند از:
۱- وجود.
۲- اصالت وجود.
۳- تشکیک وجود.
۴- وجود رابط.
یکی از
مباحث موردتوجه
امام خمینی بحث از تغییر و حرکت در موجودات هستی است و همه عالم طبیعت و در حال تجدد و تصرم می‌داند و
مباحثی چون:
۱- حرکت.
۲- زمان
۳- حرکت جوهری، حدوث و قدم، ربط حادث به قدیم در فلسفه ایشان مطرح می‌باشد.
امام خمینی مبانی معرفت‌شناسی خود را در آثار گوناگون و در اثبات دیدگاه
های مختلف حکمی، عرفانی و دینی به کار گرفته است، که عبارت‌اند از:
۱- علم.
۲- وجود ذهنی
۳- اتحاد عاقل و معقول.
امام خمینی به
بحث خداشناسی پرداخته و با استناد به آیات الهی براهین فلسفی و
کلامی آن را بررسی کرد و
مباحثی را در این زمینه مورد توجه قرار داده از جمله:
۱- راه
های اثبات خداوند.
۲- توحید (ذاتی-صفاتی و افعالی)
۳- علم الهی.
انسان‌شناسی
امام مباحث گسترده‌ای را شامل می‌شوند ازجمله:
۱- نفس‌شناسیی.
۲- حدوث و قدم نفس.
۳- رابطه قوی با نفس.
۴- عقل و مراتب آن.
معادشناسی
امام خمینی
مباحث مهم اعتقادی را شامل می‌شود که عبارت‌اند از:
۱- تناسخ
۲- مرگ.
۳- برزخ، قیامت و بهشت و جهنم.
یکی از برجسته‌ترین عرصه
های فعالیت علمی ایشان، عرفان نظری و عملی است. ویژگی بارز در این عرصه، ظهور
امام خمینی در هر دو زمینه عرفان نظری و عملی است که در دو حیطه «روش» و «محتوا» به تکمیل عرفان نظری و عملی موفق شده است. عرفان
امام با الهام‌گرفتن از متون دینی و بر پایه نظام خاص عرفانی در قلمرو سه عنوان هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و سلوک سالکانه می‌باشد.
۱- وحدت وجود.
۲- مقام ذات و مراتب تجلیات
۳- تعینات حقی
۴- اسماء و صفات.
۵- اعیان ثابته
۶- نفس رحمانی
۷- تعینات خلقی.
۱- جایگاه انسان.
۲- جامعیت انسان.
۳- خلافت و ولایت انسان.
۱- سلوک سالک.
۲- شرایط سلوک.
۳- مقامات سلوک.
۴- فنا.
۵- اسفار اربعه سلوکی.
اندیشه
های اخلاقی و تربیتی
امام خمینی، مبتنی بر معرفت
های بنیادین ایشان نسبت به خداوند، جهان و انسان است. مهم‌ترین مفاهیم این حوزه عبارت‌اند از: اخلاق،
تهذیب،
تربیت و رفتار اخلاقی است.
امام خمینی ازجمله علمای اصولی است که بر اساس مشربی متمایز از دیگران به تحصیل، تدریس و تألیف در زمینه اصول فقه پرداخته است از جمله آرای مهم و اصولی ایشان عبارتند از: موضوع علم وتمایز علوم، موضوع له الفاظ، حقیقت و مجاز، حقیقت حکم، خلو واقعه از حکم، خطابات قانونی، مراتب حکم شرعی، تضاد حکم خبر واحد و جایگاه استصحاب می‌باشد.
امام خمینی در نگاه کلی به فقه، در
مباحث اصولی و غیر آن، در مجموع محورهایی چند را مورد توجه قرار داده است: جایگاه فقه، قلمرو فقه، منابع فقه و آیات الاحکام. همچنین دیدگاه فقهی و فتاوایی
امام بر مبانی و اصولی است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
۱- جامعیت فقه.
۲- اجتهاد اصیل و زنده.
۳- اهتمام به عرف.
۴- نظام‌مند.
همچنین نوآوری
های امام خمینی عبارتند از:
۱- فقه حکومتی.
۲- نظریه ولایت‌فقیه
۳- تقیه مداراتی.
۴- قلمرو احکام ثانوی، نصبی بودن امامت جمعه.
قواعد فقهی:
امام خمینی به‌تناسب
مباحث فقهی به قواعد فقهی اشاره و برخی از قواعد را به‌صورت مفصل بررسی کرده است ازجمله این قواعد عبارت‌اند از: قاعده احترام، قاعده اصاله الصحة، قاعده اضطرار، قاعده اعانه بر اثم، قاعده تجاوز، قاعده الخراج بالضمان، قاعده سوق مسلمین، قاعده قرعه،
قاعده نفی حرج، قاعده نفی سبیل و
قاعده نفی ضرر.
خمینی، روح‌الله، دانشنامه
امام خمینی، ج۱، ص۸۷-۱۵۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار
امام خمینی، ۱۴۰۰.
• دانشنامه
امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار
امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
