خواجه‌محمد پارسا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پارسا، خواجه محمد،
عارف سده هشتم می‌باشد.
ابوالفتح محمد بن محمد بن محمود حافظی بخاری، ملقب به پارسا، در حدود ۷۵۶، در خاندانی که از ائمه و بزرگان بخارا بودند، به دنیا آمد.
نسبش را به
عبداللّه بن جعفر طیّار ، برادرزاده
امام علی علیه‌السلام، رسانده‌اند.
وی از آغاز جوانی، مانند پدر و عمویش، به
طریقت نقشبندیّه درآمد و در این
طریقت ، دومین جانشین بهاء
الدینِ نقشبند شد و شاخه پارسائیه در طریقت نقشبندیّه به او منسوب است.
به
روایتی ، لقب «پارسا» را بهاء
الدین به وی داده است.
همچنین درباره عظمت مقام معنوی وی، از بهاء
الدین سخنانی نقل شده است.
نورالدین عبدالرحمان جامی نیز که در پنج سالگی به همراه پدرش با او ملاقات کرده بود، او را بسیار ستوده و خود را مرهون توجهات وی دانسته است.
ظاهراً عنوان «خواجه» به سبب انتساب پارسا به
سلسله خواجگان به وی داده شده است.
خواجه پارسا دو بار به
حج رفت، بار نخست همراه مرشد خود، بهاء
الدین نقشبند، بود و بار دوم پس از انجام مراسم حج بیمار شد و در ۲۴
ذیحجه ۸۲۲ در
مدینه درگذشت.
شمس الدین محمد فَناری (متوفی ۸۳۴) و اهل
مدینه بر وی
نماز گزاردند و او را در جوار
قبر عباس ، عموی
پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، در
بقیع دفن کردند.
زین الدین خوافی (متوفی ۸۳۸) نیز سنگ قبر او را از
مصر آورد.
درباره مقام علمی و روحانی خواجه پارسا و نیز نفوذ کلام او در امرای زمان، سخنان بسیاری نقل شده است، از جمله گفته‌اند که نفوذ کلام
سلسله نقشبندیّه در حکومت‌های وقت، از وی آغاز شده است.
عبدالرزاق کرمانی در تذکره در مناقب
شاه نعمت الله ولی از او در زمره «
کُمَّلِ » زمان نام برده است.
صائن الدین علی بن محمد تُرْکه اصفهانی (متوفی ۸۳۵) در نامه شکوائیه به
شاهرخ تیموری ، اعمال و کتب خواجه پارسا را در برائت خود شاهد آورده است.
خواجه پارسا
مریدانی داشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: بونصرمحمد پارسا
فرزند و جانشین وی؛ ابوالقاسم بخاری صاحب رساله بهائیه در مقامات نقشبندیّه؛ احمد بن محمود معروف به معین الفقراء، مؤلف تاریخ ملازاده؛ و علاء
الدین غُجدوانی.
خواجه پارسا آغاز کننده شیوه علمی و تحقیقی در طریقت نقشبندیّه بود.
آثار او عبارت است از:
۱) فصل الخطاب لِوَصل الاحباب الفارق بین الخطاء و الصواب، به
فارسی ، در هشت باب در شرح
مقامات و
احوال عرفانی .
در این کتاب ــ که مهم‌ترین اثر اوست ــ وی مناقب
ائمه شیعه علیهم‌السلام را ذکر کرده ولی مطالبی نیز برخلاف عقاید
شیعه آورده است.
خواجه سلیمان قندوزی نقشبندی در کتاب ینابیع المودة، بخش شرح احوال
امامان شیعه را از این کتاب ترجمه کرده است.
خواجه احمد فانی شیرازی معروف به دهدار، نویسنده و شاعر سده دهم، بر این کتاب حاشیه نوشته است.
جامی نیز فصلی از کتاب مناسک حج خود را از فصل‌الخطاب گرفته است.
۲) قدسیه، مجموعه‌ای است فارسی از سخنان بهاء
الدین نقشبند که پارسا آن را به تشویق داماد و جانشین بهاء
الدین نقشبند، علاء
الدین محمدعطار، همراه با شرحی بر آن، نوشته است
۳) شرح
فصوص الحکم ابن عربی به فارسی.
برخی در صحت انتساب این اثر به خواجه پارسا شک کرده‌اند.
این کتاب در ۱۳۶۶ ش به چاپ رسیده است.
۴) تحقیقات، کتابی در
عرفان ، اخلاق و آداب
سلوک به فارسی که خواجه محمد زاهد کابلی آن را به باب‌هایی تقسیم کرده است.
این کتاب با نام تحفة‌السالکین در
دهلی به چاپ رسیده است.
۵) انیس‌الطالبین و عُدَّة‌السالکین،
منظومه‌ای است فارسی در شرح مقامات بهاء
الدین نقشبند در چهارقسم و ۶۰۰، ۲ بیت.
۶) عقاید، که در برخی منابع نام آن عقاید
فرق اسلامی آمده است.
این کتاب تحریری از مسئله ۵۶ رساله سوادالاعظم اثر ابوالقاسم اسحاق بن محمدحکیم سمرقندی (متوفی ۳۴۲) است.
خواجه پارسا بر اساس این مسئله، رساله عقاید را تألیف کرده است
خواجه پارسا برخی از سوره های
قرآن کریم را نیز، به فارسی، تفسیر کرده است، از جمله سوره‌های
مُلک تا
نَبَأ فاتحه قدر ،
بَیّنه ،
زلزال ،
عادیات ،
قارِعَة ،
تکاثر ،
عصر و
هُمَزَه و
یس .
آثار منسوب به خواجه پارسا عبارت است از: آداب السالکین؛ الارَبَعون حدیثاً؛ جامع الکَلِم؛ رساله در ذکر ۷۲ فرقه اسلام ؛ رسالةٌ فی طریق ذکرالخفی ؛
رساله در باب
قصیده ابن فارض ؛ رمزالاَقطاب؛ رساله در تحقیق زمان و مکان که گزیده‌ای است از فصل‌الخطاب ؛ سخن راست،
رباعیات خواجه محمدپارسا، که جامی برآن شرح نوشته است؛ الفصول الستّه در
حدیث ؛ کشفیه؛ رساله محبوبیه در مناقب بهاء
الدین نقشبند؛ مسأله خلق‌الافعال؛ مسلک‌العارفین در مناقب بهاء
الدین نقشبند و طریقت او؛ مناسک حج؛ و منطق‌الطیر.
(۱) عبیدالله بن محمود احرار، «سخنان عبیدالله احرار»، در مجموعه رسائل نقشبندیه، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه تهران، ش ۸۶۳۲، رساله ۱.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۳) محمد بن محمد پارسا، قدسیه: کلمات بهاء
الدین نقشبند، چاپ احمد طاهری عراقی، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۴) محمد بن محمد پارسا، قدسیّه، چاپ ملک محمد اقبال، راولپندی ۱۳۵۴ ش.
(۵) علی بن محمد ترکه اصفهانی، چهارده رساله فارسی، چاپ علی موسوی بهبهانی و ابراهیم دیباجی، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۶) عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۷) محمداختر چیمه، «شخصیت عرفانی و علمی خواجه محمد پارسای نقشبندی بخاری»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، سال ۱۰، ش ۳، (پاییز ۱۳۵۳).
(۸) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۹) غیاث
الدین بن همام
الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۰) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۱) احمد طاهری عراقی، «(درباره) ترجمه السوادالاعظم»، راهنمای کتاب، سال ۱۴، ش ۴ـ۶ (تیرـ شهریور۱۳۵۰ ش).
(۱۲) احمد طاهری عراقی، «نقشی از نقشبندیان»، در جشن نامه محمّد پروین گنابادی: سی ودوگفتار در ایران شناسی به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی، چاپ محسن ابوالقاسمی، تهران (۱۳۵۴ ش).
(۱۳) عبدالرزاق کرمانی، تذکره در مناقب حضرت شاه نعمة الله ولی، در مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت الله ولی کرمانی، چاپ ژان او بن، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۱۴) علی بن حسین فخرالدین صفی، رشحات عین الحیات، چاپ علی اصغر معینیان، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۵) سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لذوی القربی، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
(۱۶) جلیل مسگرنژاد، «بررسی شروح فارسی فصوص الحکم و تأمل در صحّت انتساب شروح به شارحین»، معارف، دوره ۸، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۰).
(۱۷) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش.
(۱۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خواجه‌محمد پارسا»، شماره۲۵۸۸.
