خردل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خردل، نامی برای چند گونه گیاهی مختلف از
خانواده شب بویان با مصارف دارویی و ادویه‌ای می‌باشد.
خردل سفید با نام علمی Brassica alba/ Sinapis alba: این
گیاه علفی، یک‌ساله، به ارتفاع تا شصت سانتیمتر، دارای برگ‌های منقسم، گل‌های زرد مطبوع، میوه خورجین و دانه‌های
زرد مایل به
قرمز است. قسمت مورد استفاده، دانه گیاه است که پس از جویدن تندی ملایمی از آن احساس می‌شود. منشأ این گیاه احتمالا نواحی شرق
مدیترانه است و در مرکز و جنوب اروپا، شمال
افریقا و اکثر نقاط آسیا می‌روید. در منابع از این گیاه با نام خردل ابیض، اسفند، کَبَر ابیض، حُرْف فارسی/ بابلی و حَرشاء یاد کرده‌اند.
خردل سیاه، اسود با نام علمی B. nigra: گیاه علفی، یک‌ساله، به ارتفاع تا ۵ر۱ متر، دارای برگ‌هایی با بریدگی‌های کمتر از خردل سفید، گل‌های زردِ تقریبآ نامطبوع،
میوه خورجین و دانه‌های قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده، دانه گیاه است که بو ندارد و طعمش ابتدا
تلخ و سپس تند و سوزان است. منشأ خردل سیاه احتمالا
خاورمیانه است. این گیاه نیز در بخش وسیعی از کره
زمین از جمله
هند و محدوده گیاه ـ جغرافیایی
ایران می‌روید.
خردل هندی/ ژاپنی/ قهوه‌ای با نام علمی B. juncea: ارتفاع این گیاه یک‌ساله به یک متر می‌رسد. قسمت مورد استفاده گیاه، دانه‌های قهوه‌ای آن است. احتمالا منشأ آن آسیای مرکزی است. در اروپا و آسیا از جمله
هند و
افغانستان می‌روید و در بیش‌تر مناطق برای به‌دست آوردن
روغن خردل و دیگر مصارف آن کاشته می‌شود.
خردل بیابانی با نام علمی S. arvensis L. : این گیاه به ارتفاع تا شصت سانتیمتر، برگ‌های تخم‌مرغی و دندانه‌دار و دانه‌های سیاه شفاف فراوان دارد که به‌طور تقلبی به انواع خردل افزوده می‌شود. این گیاه در اکثر نقاط
دنیا به فراوانی می‌روید. منابع فارسی و عربی قدیم و جدید، این گیاه را خردل برّی، خردل حقلی، حَرشاء و لَبْسان/ لَمْبْسانی نامیده‌اند.
خردل فارسی/ حرف‌السطوح/ صناب‌برّی با نام علمیcampestre Lepidium campestre/ Thalaspi: گیاه علفی کوچک، دارای گل‌های کوچک سفید رنگ، میوه خورجینک و دانه تند مزه است.
بذرهای کشف شده خردل در
عراق، هند و
مصر به ترتیب متعلق به ۳۰۰۰، ۲۰۰۰ و ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد است. تاریخچه شناخت و استفاده از این
گیاه حداقل به دو هزار سال پیش از میلاد برمی‌گردد. در نوشته‌ای متعلق به ۱۵۵۰ سال پیش‌از میلاد که ابرس، مصرشناس، در ۱۲۹۱/۱۸۷۴ آن را گزارش داده، نام خردل آمده‌است.
در بندهش
آمده است که پس از
مرگ گاو یکتا آفریده،
اعضای بدن او به
گیاهان مختلف از جمله سپندان تبدیل‌شد. برخی سپندان را معادل خردل دانسته‌اند.
فیثاغورس (حدود ۵۳۰ قبل از میلاد) و
بقراط (حدود ۴۰۰ قبل از میلاد) خواص دارویی خردل را برشمرده‌اند.
در
عهد جدید ،
ملکوت آسمان به دانه خردل تشبیه شده است که هر چند کوچک است، وقتی بروید آن‌قدر بزرگ می‌شود که
پرندگان در آن مأوا می‌گیرند. در
قرآن نیز دانه خردل، مظهر شیء بسیار خرد و ریز است. پلینیوس/ پلینی‌اکبر (دانشمند رومی قرن اول میلادی)،
به تفصیل از سه نوع خردل و خواص آن‌ها یاد کرده است. دیوسکوریدس
نیز انواعی از خردل را آورده است. در
امپراتوری روم در سال ۳۰۱ میلادی، دانه‌های کامل و کوبیده شده این‌گیاه گران قیمت بود. در
قرن نهم میلادی کشت خردل در اروپا رواج یافت.
مسلمانان نیز محدوده کشت آن را تا اسپانیا گسترش دادند.
در
الفلاحة النبطیة شرایط کشت این گیاه آمده است. در منابع فارسی و عربی قدیم نیز به فراوانی از انواع خردل و کاربردهای آن‌ها یاد شده است.
دیوسکوریدس خواصی برای خردل آورده است که به تکرار در نوشته‌های اسلامی، البته با برخی مطالب افزوده، دیده می‌شود. او
لبسان را غذایی خوب و مفید برای ترشی معده دانسته است. همچنین وی
نوعی دیگر از خردل به نام سینیفی را گرمابخش و جاذب مواد از عمق
بدن و از بین برنده
بلغم معرفی کرده و برای اورام حلق، خشونت نای، سیاتیک، ورم طحال، داءالثعلب، تب‌های دوره‌ای، سنگینی
گوش،
خشونت پلک و موارد دیگر مفید دانسته است. او
خردل فارسی را برای سیاتیک (عِرق‌النساء) مفید دانسته است.
به نظر
ابن ماسویه ، خردل برای دردهای
قلب و
رحم، صرع، سدد عارض از بلغم و رطوبات موجود در سر و معده مفید است.
ماسرجویه نیز آن را برای تب و لرز مؤثر می‌داند.
خردل برای دفع آفات
کشاورزی و رفع
ضرر ناشی از خوردن زیاد
خشخاش و جلوگیری از
فساد سرکه و امثال آن نیز توصیه شده است.
حکیم
مَیْسَری خردل را در ترکیب داروهای فراوانی برای درمان برخی بیماری‌ها معرفی کرده است.
ابن‌زُهر روغن خردل را برای اعضای سرمازده و بیماری‌های ناشی از سرما و نیز
عقرب گزیدگی مؤثر دانسته است. البته سابقه شناخت فایده این دارو برای عقرب گزیدگی دست‌کم به بیش از پنج قرن قبل از میلاد می‌رسد.
دانشمندان متأخر نیز خواصی برای انواع خردل آورده‌اند که بیش‌تر تکرار نوشته‌های پیشینیان است مگر اندک اضافاتی از قبیل این که خردل در درمان فراموش‌کاری، افزایش
شیر،
درمان فلج کودکان ناشی از ضعف عصب‌ها و سردی و دفع (سنگ‌های کلیه و مثانه) مفید است.
ابن‌بطلان
دفع ضرر خردل را در پروردن آن در سرکه و بادام می‌داند.
در
طب جدید برای گونه‌های مختلف خردل خواصی قائل‌اند که برخی از آن‌ها مشابه مطالب موجود در کتب گیاه ـ داروشناسی قدیمی و برخی نیز متفاوت‌اند.
ازترکیبات حاصل از خردل سیاه، گاز خردل تولید و برای اولین‌بار در
جنگ جهانی اول به عنوان سلاح شیمیایی به کار گرفته شد.
خردل در
هند نماد حاصلخیزی بوده‌است.
(۱) ابن‌بطلان، تقويم‌الصحة، ترجمه فارسى از مترجمى نامعلوم (اواخر قرن پنجم/ اوايل قرن ششم)، چاپ غلامحسين يوسفى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۲) ابن‌بكلارش، كتابالادوية
المفردةالمُسمى بالمستعينى، در الاغذية و الادوية عند مؤلفى الغرب‌الاسلامى، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت : دارالمغرب الاسلامى، ۱۹۹۰؛
(۳) ابن‌بيطار؛
(۴) ابن‌حبيب، العلاج بالاغذية الطبيعية و الاعشاب
فى بلادالمغرب، او، مختصرفى
الطب، چاپ محمدامين ضناوى، بيروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۵) ابن‌زُهر، كتاب الاغذية، در الاغذية و الادوية عند مؤلفى الغرب‌الاسلامى، همان؛
(۶) ابن‌سينا؛
(۷) ابن‌عديم، الوصلة الى‌الحبيب
فى وصف
الطيبات‌و الطيب، چاپ سليمى محجوب و درية‌الخطيب، حلب ۱۴۰۶ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۶ـ۱۹۸۸؛
(۸) ابن‌ميمون، شرح اسماءالعقار، چاپ ماكس مايرهوف، قاهره ۱۹۴۰؛
(۹) ابوالخير اشبيلى،
عمدة‌الطبيب
فى معرفة‌النبات، چاپ محمد عربى خطّابى، بيروت ۱۹۹۵؛
(۱۰) ابوريحان بيرونى، الصيدنة؛
(۱۱) عبدالملك‌بن قريب اصمعى، كتاب‌النبات، چاپ عبداللّه يوسف غنيم، قاهره ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛
(۱۲) على‌بن حسين انصارى شيرازى، اختيارات بديعى (قسمت
مفردات)، چاپ محمدتقى مير، تهران ۱۳۷۱ش؛
(۱۳) داوودبن عمر انطاكى، تذكرة اولى‌الالباب و(الجامع للعجب‌العُجاب،)(قاهره)۱۴۱۶/۱۹۹۶؛
(۱۴) كمال‌الدين حسن بتانونى، اسرارالتداوى بالعقار بين‌العلم الحديث والعطار، كويت ۱۹۹۴؛
(۱۵) محمدحسين‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعين، تهران ۱۳۶۱ش؛
(۱۶) بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش؛
(۱۷) اسماعيل‌بن حسين (حسن) جرجانى، خُفُى علائى (خفّ علائى يا الخفية‌العلائية)، چاپ على‌اكبر ولايتى و محمود نجم‌آبادى، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۱۸) محمدمؤمن‌بن محمدزمان حكيم مؤمن، تحفه حكيم مؤمن، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸؛
(۱۹) حكيم مَيْسَرى، دانشنامه در علم پزشكى، چاپ برات زنجانى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۲۰) در معرفت بعضى امور فلاحت (از مؤلفى ناشناخته)، در احمدرضا ياورى، مقدمه‌اى بر شناخت كشاورزى سنتى ايران، تهران، ۱۳۵۹ش؛
(۲۱) احمدبن داوود دينورى، كتاب‌النبات، ج :۱ حروف اـز، چاپ برنهارد لوين، اوپسالا ۱۹۵۳؛
(۲۲) پدانيوس ديوسكوريدس، هيولى
الطب فى‌الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن‌بن بَسيل و اصلاح حنين‌بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الياس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲؛
(۲۳) محمدبن زكريا رازى، كتاب‌الحاوى
فى
الطب، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۴ـ۱۳۹۳/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۳؛
(۲۴) على زرگرى، گياهان داروئى، ج ۱، تهران ۱۳۶۸ش؛
(۲۵) شرح لكتاب دياسقوريدوس
فى هيولى
الطب، وضعه مؤلف مجهول
فى نهاية‌القرن السادس الهجرى، حققه و نقله الى‌اللغة‌الالمانية و علق عليه آلبرت ديتريش، گوتينگن ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۲۶) على‌بن سهل طبرى، فردوس‌الحكمة
فى
الطب، چاپ محمدزبير صديقى، برلين ۱۹۲۸؛
(۲۷) عقيلى علوى شيرازى؛
(۲۸) ادوار غالب، الموسوعة
فى علوم‌الطبيعة، بيروت ۱۹۸۸؛
(۲۹) الفلاحة‌النبطية، الترجمة‌المنحولة الى ابن‌وحشيه، چاپ توفيق فهد، دمشق ۱۹۹۳ـ۱۹۹۸؛
(۳۰) حسّان قبيسى، معجم‌الاعشاب و النباتات
الطبية، بيروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۳۱) على‌بن عباس مجوسى، كاملالصناعة
الطبية، بولاق ۱۲۹۴؛
(۳۲) هروى؛
(۳۳) Charles James Bamber, Plants of the Punjab, Lahore ۱۹۱۶.
(۳۴) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides, tr. John Goodyer, ۱۶۵۵, ed. Robert T. Gunther, Oxford ۱۹۳۴.
(۳۵) William Dymock, C. J. H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica, London ۱۸۹۰-۱۸۹۳, repr. Karachi ۱۹۷۲.
(۳۶) Ian Hedge and Karl Heinz Rechinger, Cruciferae (Flora Iranica, ed. Karl Heinz Rechinger, no.۵۷), Graz ۱۹۶۸.
(۳۷) Berthold Laufer, Sino-Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran, Chicago ۱۹۱۹, repr. Taipei ۱۹۶۷.
(۳۸) David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London ۱۹۹۰.
(۳۹) Barbara Pickersgill, "Spices", in The cultural history of plants, ed. Ghillean Prance and Mark Nesbitt, New York: Routledge, ۲۰۰۵.
(۴۰) Plinius/Pliny
Elder , Natural history, with an English translation, tr. W. H. S. Jones, vol. ۶, Cambridge, Mass. ۱۹۶۹, vol ۷, Cambridge, Mass. ۱۹۶۶.
(۴۱) Jane M. Renfrew and Helen Sanderson, "Herbs and vegetables", in The cultural history of plants, ibid.
(۴۲) Frederic Rosengarten, The book of spices, Wynnewood, Penn. ۱۹۶۹.
(۴۳) Ghulam Husayn Shahidi Bonjar, "Evaluation of antibacterial properties of some medicinal plants used in Iran", Journal of Ethnopharmacology, no. ۹۴ (۲۰۰۴), Retrieved July ۲۸, ۲۰۰۴, from www. elsevier.com/ locate/jethpham.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خردل»، شماره۶۹۸۵.
