خانه در فلسطین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سکونت در مناطق مختلف
فلسطین از دوره پارینه
سنگی گسترش یافته است.
خانه
های این دوره گاه مدور یا بیضی کوچک و
سنگی است که در بحیره در شمال فلسطین نمونه
های آن کشف شده است. از عصر
نوسنگی در اریحا آثار سکونت دائم به دست آمده است.
خانه
های این منطقه دایرهشکل و آجرساز و دارای
گنبد است. دیوارهای بنابه طرف داخل متمایل شده و کف اتاقها از گل (خشت) است.
در عصر
مس و
سنگ خانه
های فلسطین از
سنگ و خشت بوده است. این نوع ساختار در اوایل عصر مفرغ نیز ادامه داشته، اما در ادامه همین عصر
خانهها بیضی یا شبهبیضی، یک اتاقه و در مواردی نادر دو اتاقه است و برای پوشش کف اتاق از
خاک یا قطعات چوبی متراکم استفاده و فضای باز جلوی
خانه سنگ فرش شده است.
آشپزخانه و انبار به فضای
سنگ فرش جلوی
خانه منضم شده و سقف نیز از تیرهای چوبی تشکیل شده است. گاهی دیوارها دو لایه ساخته شده که در این صورت در فاصله دیوارها
سنگ قرار گرفته است. در عصر
آهن خانهها دو اتاقه ساخته شدهاند و مصالح اصلی آن
سنگ و آجر است. فضای جلوی
خانه در این دوره اهمیت یافت و عنصری اساسی در ساخت
خانهها محسوب شد. همچنین از ستون
های سنگی برای نگهداری سقف استفاده شد و دیوارهای دوگانه داخلی و خارجی در بعضی مناطق، مانند تل بیت مِرسیم، اَسدود، تلالفُول، عَراد، تلالقِدَح و تل قَصیل، معمول گردید.
اگرچه مطالعات و حفاریهای زیادی در
فلسطین برای معرفی و بررسی و
خانهسازی دوران اسلامی صورت نگرفته، اما در توصیفها و تک نگاشته
های جهانگردان، به ویژه از
قرن یازدهم و بعد از آن،
خانه
های این دوره فلسطین به روستایی و شهری تقسیم شدهاند.
خانه
های روستایی که شاخصترین گونه
خانه فلسطین است. با دیوار گلی به دور یک حیاط مرکزی شکل میگرفت. در
زمستانها مردم و
احشام آنها در یک سرپناه زندگی میکردند.
خانه شامل یک اتاق مستطیل چند منظوره بود که همه فعالیت
های خانوار در آن انجام میشد و فضای آن به دو محدوده موازی تقسیم میگردید: فضای پایینتر (غلالبیت) که نزدیک ورودی بود و فضای مرتفعتر (مَصَطبه) که محل خواب و زندگی بود. در اتاق مرکزی با طاق سازی فضای زیرین، انبار و گاه آغل ایجاد میشد. در همین محدوده
آسیاب و
تنور خانگی نیز قرار داشت. در گذشته در اکثر
خانه
های روستایی فلسطین تنور جزء جدانشدنی بود که طابون نامیده میشد و جنس آن از گل بود. بیشتر
خانه
های روستایی آسیاب داشتند.
پوشش سقف به دو صورت تیرپوش به همراه طاقهای کناری، یا کاملا طاق پوش اجرا میگردید. در مصطبه گاه نیمکتی برای نشستن و
استراحت میساختند.
در بعضی
خانهها، مصطبهای خارجی جلوی
خانه، یا در حیاط (حَوْش) یا برای نشستن در فضای باز ساخته میشد. مصطبه، فضایی
سنگی بالاتر از حیاط و کوتاه و ساده، در
خانه
های مجللتر شبیه به ایوان بود و با یک طارَمی محصور و با شاخه
های درخت انگور یا
چادر پوشیده میشد. ویژگی کلی مصطبه
های خارجی و داخلی، ایجاد فضایی مشخص برای نشستن با ارتفاع دلخواه بود. گودی محدود کنار دَر محل کفش کن بود، دیوان فضایی مجزا و بالاتر از کف
خانه بود که از زیر آن نیز استفاده میکردند.
خانه
های روستایی فلسطین غالباً به صورت گروهی و مرتبط با یکدیگر بوده است. اگر تعداد اعضای خانواده زیاد میشد، تک فضا با ساخت یا تقسیمبندی فضاهایی در گوشه
های فضای اصلی یا در اطراف مرکزی به صورتی توسعه مییافت که تمام درها به این حیاط باز شود. با این سامانه،
خانه توسعه مییافت و شبیه دژی کوچک بود که
پدر و فرزندانش در کنار هم
زندگی میکردند. در صورت ارتقای سطح اقتصادی
خانواده، فضا به دو اتاق برای زندگی و
مهمان تقسیم میگردید. توسعه
خانه علاوه بر افزایش اعضا، دلایل کارکردی مانند ساخت انبار، آشپزخانه و اصطبل نیز داشت.
خانه
های روستایی تکفضایی در کرانه غربی فلسطین دیده میشود.
عناصر
خانه
های تکفضایی روستایی در
فلسطین بهطور مشترک شامل سکوهای مرتفع برای
خواب، سکوی مرتفع و ایوان تشکپوش، انبار محصول، طارَمی جداکننده، انبار زیر دو سکو و طاقچه
های حامل کوزه
های دانه و
آب بوده است. سکوهای مذکور علاوه بر جدا سازی فضای زیست اعضای خانواده و احشام، رطوبت را از فضای خواب دور میکرد و همچنین مبیّن مهمان نوازی و تشریفات بود که در
معماری اسلامی در حمامها، کاروان سراها و بازارهای
استانبول،
بیت المقدس،
تونس و
قاهره مشاهده میشود. آلاچیق (خُص) نیز نوعی
خانه روستایی است که به صورت دایره و گنبدی در وسط
باغ یا زمین
های کشاورزی از شاخه
درخت و نی و
گیاه حَلْفاء ساخته میشد. معمولا دیواری ساخته شده از برگ
های درخت و شاخه این آلاچیقها را از هم جدا میکرد. بالای آلاچیقها را نیز با گل و نی میپوشاندند.
در
خانه
های شهری
دوره اسلامی، ورودیِ بنا گاه فضایی کم ارتفاع به نام عَتَبه است که نقش ارتباطی دارد. در کنار ورودی، سکو یا سکوهایی مفروش با موزاییک یا مرمر تعبیه میشد. در
دوره عثمانی در فلسطین و
سوریه خور و خواب و ملاقات و
نماز گزاردن در این فضا انجام میگرفته است. گاه در عتبه فوارههایی تعبیه میشد. عتبه گاه چهارگوشی نزدیک در، یا سطحی وسیع مانند اتاق یا فضایی به اندازه دو نفر است. در
خانه
های چند طبقه بزرگتر عتبه در مرکز بنا به صورت سکو ایجاد میشود. در این
خانهها سکوی عریض مسقف به نام صفّه، ایوانها و اتاق وجود دارد.
در
خانه
های شهری که فضاهای تک واحدی منسوخ و ساختمان
های چندطبقه معمول گردید، به پلکان سازی توجه میشد که گاه این پلکان سه طبقه را به هم وصل میکرد. پلکانها عمومآ در نمای خارجی بنا ساخته میشدند. در اطراف پلکان نردههایی به نام حضیر برای امنیت بیشتر نصب میشد.
ساخت بنا در شهرهای مرکزی فلسطین بر پایه طاقزنی و
گنبد و نشان دهنده کمبود الوار در این مناطق است. طاق زنی در فلسطین، در سده
های اول اسلامی که جنگلها کم شدند و چوب گران گردید، رواج یافت اما طاق
های کوچک با کمک چوب ساخته و پایدار میشدند. این روش که با پشتیبانی دیوارهای اطراف به دست میآمد، نیازمند برپا داشتن چهار دیوار کوتاه نیمه مدور بود که در چهارگوشه اتاق ایجاد میشد. در گنبد سازی
سنگها و به وسیله شفته ضخیمی به هم وصل میشد. در
سکونت گاه
های شهری از لوله
های سفالی که با ملاط به هم وصل میشد، استفاده میکردند. این لولهها ضمن نوردهی به فضا، پوستهای پایدار را شکل میداد که ساخت و تولید آن بیشتر در
غزه رواج داشت و از آنجا به نقاط دیگر
کشور منتقل میشد. معماری
خانه
های بافت
های کهن شهرهای بیتالمقدس،
نابلس،
حبرون،
راماللّه و لیدا تقریبآ شبیه
خانه
های روستایی است.
ساخت
خانهها در فلسطین تا قرن دوازدهم با مصالح سنّتی، اما از آن پس با مصالح جدید بود.
خانهها اصولا مستطیل شکل بود و اتاقها در گوشه
های خانه قرار میگرفت. در وسط
خانه محوطه
بازی به نام حیاط خلوت با باغچه کوچکی با انواع گل و سبزی و
گیاه قرار داشت. بسیاری از
خانهها در گذشته اتاق بهارخواب داشتند که با
سنگ
های مختلف تزیین شده بود. درون دیوار برای اتاقها، قفسه کمد مانند (یوک) تعبیه شده بود که پردهای آن را از فضای اتاق جدا میکرد و رختخوابها در آن نگهداری میشد.
از انواع
خانه
های شهری،
خانه آپارتمانی است که شامل ورودی و فضای
زندگی است. این نوع
خانهها مرتفع، مربع شکل و پوشیده با گنبدهای لچکیدار است که در بیتالمقدس، حبرون و راماللّه با اتاق
های مخصوص خدمات و حیاطی مسقف دیده میشود.
یکی از عناصر مهم
خانه
های فلسطین طاق است. طاقِ چهاربخشی که در شهرها و روستاها رواج داشت، در
فلسطین از دوره مملوکها (حک: ۶۴۸ـ۹۲۲) رایج شد. در
خانه
های چند طبقه در طبقات بالا از گنبدهای طاقچهدار خُفته استفاده میشود. طابق و تویزه مخصوص پوشاندن فضاهای مستطیلیِ کشیده بود که در
قرن سیزدهم و به ویژه در دوره عثمانی در فلسطین جایگاه ویژهای یافت. طاقها در پوشش زیرپلهها، ورودیها و تزییناتنما نیز کاربرد داشتند.
خانه
های فلسطینی دارای انواع طاقهای متقاطع، طاق چینخورده، طاق و تویزه و
گنبد آویخته بودهاند.
معماری مملوکی فلسطین دارای ساختارهای مشخصی بوده است. در این دوره نماسازی نقش مهمی یافت و
سنگ در تزیین نما به کار رفت. این تزیینات جزئی از ساختار ساختمان محسوب میشود و بالای طاق
های ورودی قرار میگیرد. اینگونه طاق
های ورودی قابی مستطیل شکل دارد و در هر کدام از پایه
های طاقها فضایی نیمکت مانند و
سنگی وجود دارد که گاه برای
استراحت و انتظار استفاده میشود. نمونه این طاق و نماسازی در قصر خِربةالمفجر از دوره امویان نیز مشاهده میشود.
سقف
خانهها اصولا از
چوب و شاخه
های درخت ساخته و با گل و نی پوشانده میشد. این نوع سقف در
خانه
های گلی و خشتی شایعتر بود که به ویژه با ریزش
بارانهای موسمی به مراقبت و مرمت مجدد نیاز داشت. سقف بعضی
خانهها از
گچ و
سنگ ساخته میشد.
سنگ هم جنبه زیبایی شناسی و هم کاربردی داشت.
حیاط یکی دیگر از عناصر مهم
خانه
های فلسطینی است. حیاط یا میانسرا (حوش) بعد از ورودی و راهرویی کج به نام دهلیز قرار دارد و در وسط آن حوض و گاهی باغچه تعبیه شده است. حیاط گاه مسقف و بیشتر سرباز بوده و نقش ارتباطی فضاهای مختلف را به عهده داشته است. فضای حیاط مانند، در طبقات بالا نیز رایج بوده است. از بامها نیز به عنوان حیاط فوقانی برای انجام بخشی از کارهای روز مره، گذران اوقات و خوابیدن در شب
های گرم استفاده میشد که با دیوارهای بلند محصور میگردید.
در وسط حیاط حوضی به نام بُتیَّه برای
آب مصرفی وجود داشت و کوزه
های آب نیز برای نگهداری آب خنک آشامیدنی در
سایه نگهداری میشد.
اسباب و اثاثیه منازل فلسطینیان ساده بود. در
زمستانها از گستردنی
های پشمی و تابستانها پنبهای و خانواده
های ثروتمند از فرش
های ایرانی استفاده میکردند. کدبانوی
خانه صندوقچه تزیین شدهای مخصوص
طلا و جواهر را در اتاق
خواب داشت. بعدها به جای صندوقچه، کمدی به نام بوریه که از چند کشو تشکیل شده بود استفاده شد. اتاق
های پذیرایی معمولا با گلیم یا فرش مفروش میشد. یک سری پشتی پنبهای نیز برای نشستن و تکیه دادن
مهمانان در اتاق پذیرایی قرار داده میشد. اتاق نشیمن را
سنگ
های تزیینی با کتیبه
های قرآنی میآراستند و در زمستانها اجاق جزء لاینفک
خانهها بود. در گرمای تابستان مردم به تختهای چوبی و اتاقهای پوشیده از شاخه
های نخل و برگ انگور پناه میبردند.
در
غزه امروز،
خانه
های تاریخی متعددی باقیمانده که بعضی از آنها به شدت ویران شده و بقیه نیز به مرمت و نگهداری نیاز دارند.
خانه العامر در محله حیّ الزیتون در قسمت جنوبی شهر با
سنگ ساخته شده است. نقوش و تزیینات این
خانه شبیه قصرهای موجودِ هم زمان است. درِ کوچک ورودی این
خانه متصل به دهلیزی دو متری است که به حیاط گشوده میشود. در جهات شمال و جنوب
خانه ایوان قرار گرفته است. طاق بالای ایوان جنوبی با
سنگ
های رخامی
قرمز و
سفید ساخته شده است. پایین ایوان مذکور دو اتاق است. ایوان شمالی نیز چنین طرحی دارد. این
خانه متعلق به اوایل دوره مملوکی و عثمانی است.
(۱) هشام محمد ابوحاكمه، تاريخ فلسطين قبل الميلاد، عَمّان ۲۰۰۵؛
(۲) سليم عرفات مبيض، البنايات الاثرية الاسلامية فى غزة و قطاعها، ] قاهره ۱۹۹۵[؛
(۳) محمدعلى فرا، تراث فلسطينى، عَمّان ۱۹۸۹؛
(۴) Ron Fuchs, "The Palestinian Arab house and the Islamic `primitive hut", Muqarnas, vol.۱۵ (۱۹۹۸).
(۵) Myriam Rosen - Ayalon, Islamic art and archaeology in Palestine,
from the French by E. Singer , Walnut Creek, Calif. ۲۰۰۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در کشورهای مسلمان (۵)»، شماره۶۸۷۸.