خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خاطرات حسین قلی
خان، اثر حسین قلی
خان نظام
السلطنه مافی (۱۳۲۶ ش) به
زبان فارسی که پیرامون خاطرات به جای مانده از وی است که به قلم خودش نوشته شده است.
مجموعه ی حاضر، مشتمل است برخاطرات و گزیده یی از مکاتبات حسین قلی
خان نظام
السلطنه مافی. این مجموعه دارای سه باب است و هر باب را چندین بخش. باب نخست، خاطرات است و دو دیگر مکاتبات.
«باب اول»، خاطرات حسین قلی
خان نظام
السلطنه مافی
۱- بخش اول: خاطرات حسین قلی
خان در
سلطنت ناصرالدین شاه ۲۹
۲- بخش دوم: خاطرات حسین قلی
خان در
سلطنت مظفرالدین شاه ۲۲۳
۳- بخش سوم: ضمایم خاطرات حسین قلی
خان ۳۱۹
«باب دوم» اسناد سال‌های ۱۳۱۴- ۱۳۰۰ قمری
۱- بخش اول: اسناد سال ۱۳۰۱ قمری ۳۵۵
ضمایم بخش اول ۳۶۳
۲- بخش دوم: اسناد سال‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ قمری ۳۷۵
ضمایم بخش دوم ۴۲۸
۳- بخش سوم: اسناد سال‌های ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰ قمری ۴۴۱
ضمایم بخش سوم ۴۶۹
۴- بخش چهارم: اسناد سال ۱۳۱۱ قمری ۴۷۳
۵- بخش پنجم: اسناد سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ قمری ۵۰۷
ضمایم بخش پنجم ۵۳۵
«باب سوم» اسناد سال‌های ۱۳۲۶- ۱۳۱۵ قمری
۱- بخش اول: اسناد سال‌های ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ قمری ۵۴۳
ضمایم بخش اول ۵۶۱
۲- بخش دوم: اسناد سال‌های ۱۳۱۹ و ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱ قمری ۵۷۹
ضمایم بخش دوم ۶۸۱
۳- بخش سوم: اسناد سال‌های ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ قمری ۶۸۷
ضمایم بخش سوم ۷۳۱
۴- بخش چهارم: اسناد سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۶ قمری ۷۵۱
ضمایم بخش چهارم ۷۷۵
خاطرات حسین قلی
خان، یادداشت‌های ایشان را شامل است از حوادث ایام، از بدو تولد تا سال ۱۳۲۱ ق. این باب را سه بخش است: - نخست، واقعات عصر ناصری؛ دیگر، حوادث عهد مظفری؛ آخر، ضمایم خاطرات.
قسمت نخستین، از تولد نگارنده آغاز و به مرگ ناصرالدین شاه می‌انجامد. ابتدای این بخش که بیانگر خاطرات ایشان است، از تولد تا ورود به خدمت دولت، بسیار خلاصه و به ایجاز نگاشته شده است؛ دنباله اما، به تفصیل است.
قسمت ثانی، از
مرگ ناصرالدین شاه آغاز و تا استعفای میرزا
علی اصغر خان امین السلطان از مقام صدارت، به طول می‌انجامد. این بخش، بیشتر شامل واقعات پیش و پس از سفر مظفرالدین شاه است به فرنگ؛ تفصیلی است از پیشکاری حسین قلی
خان در
آذربایجان ؛ موجبات آن، واقعاتش، و پی آمدهایش.
قسمت آخر، پاره یی یادداشت هاست؛ تفصیل ماجرای قوچان، شرح احوال میرزا نصرالله نائینی (مشیرالدوله)، و چندین موضوع دیگر را در برمی گیرد. قصد نگارنده نیز جای دادن آن‌ها یا پیوستن شان بوده است در، یا که بر خاطرات.
شیوه ی تقریر خاطرات، نه روزنامه نویسی بوده است- به مفهوم رایج آن زمان-، و نه به قصد آن. تنها، تقریر واقعات سنوات عمر بوده است به قصد بازنهادن، و از این رهگذر آگاهانیدن آیندگان و لاجرم تنبه ایشان یا که عبرت بازماندگان. در پیچ و تاب حیات، در انبوهه ی مسایل و مشغله‌های مترتب بر حکومت گزاری، هر آن گاه که فراغتی دست آمده، به نگارش خاطرات خویش پرداخته است. گاه شرح موجزی از واقعه نگاشته، تفصیل را به حصول فراغتی موکول کرده است. تقریر تفصیل بعدی، گاه پارگی کلام را موجب آمده است و در مواردی، اندک تکرار را سبب گشته. مع هذا، این تکرار و گسیختگی رشته ی
حوادث ، نه چنان است که نگارنده را مطلب از دست شود و نه چندان که خواننده را کسالتی رسد. در بیان حوادث و ثبت واقعات، نگارنده را قصد پرداختن تاریخ عصر خویش نبوده است؛ بلکه، خود را در مرکز حوادث نهاده، به بیان آن چه بر وی رفته است، بسنده کرده است. همین موجب آمده است که بسا حوادث مهم تاریخ آن زمان به عمد از قلم افتاده یا به ایجاز بسیار بازگو شود. لاجرم، این خاطرات بیشتر به مسایل حکومتی نگارنده مربوط است تا کل مسایل مملکت و مسایل کلی آن روزگار.
پایان خاطرات، بدان گونه که اکنون در دست است، گواه است بر ناتمامی آن. متن حاضر با استعفای
امین السلطان به پایان می‌آید. حدس بر آن است که حسین قلی
خان، حوادث پس از این واقعه را نیز نگاشته بوده است؛ اما مع التاسف، در طی زمان از دست شده است و بازیافتنش غیر ممکن. در این که قسمت گمشده تا مرگ ایشان را مشتمل بوده است یا نه، هیچ حدسی نمی‌توان زد.
باب دوم و سوم: مکاتبات
این دو باب را چندین بخش است و هر بخش را ضمایمی. ترتیب بخش‌ها براساس حکومت‌هایی است که
حسین قلی خان بر عهده داشته است. این بخش‌ها حاوی مکاتبات حسین قلی
خان است با رضا قلی
خان برادرزاده اش و تمامی نامه‌ها که آورده خواهد شد، از حسین قلی
خان و خطاب به رضا قلی
خان. ضمایم هر بخش، مکاتبات حسین قلی
خان را شامل است با غیر و سایرین را با ایشان یا دیگر رجال آن عصر. کمیت نامه‌های مندرج در هر بخش، یکی نیست. ملاک در گزینش تعداد نامه‌ها، اهمیت تاریخی حوادث و حکومت‌های حسین قلی
خان است، نیز حجم نگاشته‌های ایشان در آن سنوات. گاه بنا به مناسبت و اهمیت موضوع، هفته یی چهارنامه و گاه یک نامه نگاشته‌اند. این نامه‌ها معمولا با مقدمه یی کوتاه در باب تاریخ و نحوه ی ارسال نامه‌های پیشین آغاز و با بیان مسایل مختلف حکومتی به انجام می‌روند. اهمیت و ویژگی تاریخی این نامه‌ها، از آنجا است که تمامی مسایل عصر خویش را بازگو می‌کنند، از مسایل اقتصادی و سیاسی گرفته تا اخلاقی و فرهنگی و غیره.
شیوه ی نگارش حسین قلی
خان، چه در خاطرات و چه در نامه‌ها، از تکلف به دور است و به سادگی قرین. حوادث در تمامی آن‌ها به صراحت بازگو شده‌اند. مع هذا، نبود
امنیت و ترس از افتادن نامه به دست غیر، موجب شده است که در برخی نامه‌ها پاره یی اشارات روی بنماید. این اشارات بیش از آن که به حوادث باشند، به اشخاص راجعند؛ بدان معنی، که از نام بردن افراد سرباز زده، آنان را به عناوینی چون «
ساربان »، «فظ غلیظ القلب»، و غیره می‌نامد. مطالعه ی توام خاطرات و اسناد، ما را به یافتن افراد مورد خطاب حسین قلی
خان و به بازگشودن این ابهام‌ها راه برد. تمامی این موارد در پانویس هر نامه توضیح داده شده است. مشخصات امکنه را نیز با رجوع به فرهنگ جغرافیایی ایران و در مواردی
فرهنگ دهخدا ، در پانویس نامه‌ها ذکر شده است.
فهرست مندرجات کتاب در ابتدای آن قید شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
