حنفای عصر جاهلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حنفای عصر جاهلی، به کسانی که
بت‌پرستی را، دینی شایسته پیروی نمی‌دانستد، به بقایای موجود
آیین ابراهیمی گرویده و خود را "
حنفا" می‌خواندند.
"حنفا" جمع کلمه "حنیف" است که معانی مختلفی برای آن ذکر گردیده، از جمله: کسی که از
ادیان رویگردان شده و به
حق یعنی
اسلام گرایش پیدا می‌کند؛ گرایش به آیین
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام)؛ فرد مخلص که دچار
انحراف نگردد؛ گرایش به هر امری؛ بت پرستان که در
جاهلیت خود را حنیف می‌نامیدند.
برخی نیز واژه "صابئی" را لفظی سریانی دانسته‌اند که در
زبان عربی همان "حنفا" می‌باشد.
عده‌ای نیز آن را شاخه‌ای از
مسیحیت می‌دانند.
طبرسی معتقد است همه این معانی بازگشت به این امر دارد که حنیف به معنای مستقیم و میل به مبانی آیین ابراهیم (علیه‌السّلام) و رهایی از
یهودیت و
نصرانیت می‌باشد.
در
قرآن کریم کلمه "حنیف" ده بار
و "حنفا" دو بار
آمده است، حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) نیز به عنوان کسی که بر آیین اسلام و حنیف بوده معرفی گردیده است.
علامه طباطبایی در توضیح این کلمه بیان می‌کنند که "حنفاء" برگرفته از ماده حنف به معنای متمایل شدن و انحراف از دو حالت
افراط و
تفریط به سوی
اعتدال است، لذا
خداوند، اسلام را بدین‌جهت حنیف خوانده که به خلق دستور می‌دهد در تمامی امور حد وسط را رعایت نموده و از انحراف به سوی افراط و تفریط بپرهیزند.
«وَ ما اُمِرُوا اِلاَّ لِیَعْبُدُوا الله مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ»؛ «وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْراهیمَ اِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ اِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ
اِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ اَسْلِمْ قالَ اَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمینَ
... وَ قالُوا کُونُوا هُوداً اَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ اِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ
تعریف‌های گوناگون، یکی از عواملی است که باعث می‌گردد تعیین مصداق از حنفا در عصر جاهلیت بسیار دشوار گردد، اما در یک جمع‌بندی، حنفای
عصر جاهلی را می‌توان کسانی دانست که بت‌پرستی را، دینی شایستۀ پیروی نمی‌دانستد و چون آیین معقول و شایسته‌ای برای پیروی نمی‌یافتند به بقایای موجود
آیین ابراهیمی گرویده و خود را "حنفا" می‌خواندند.
البته گاه برخی از این افراد به
ادیان دیگر گرایش پیدا می‌کردند که در زمره حنفا به شمار نمی‌آمدند.
به دلیل همین خلط مبحث است که برخی حنفا را شاخه‌ای از مسیحیت می‌دانند. به عنوان نمونه در یکی از گزارش‌های تاریخی آمده است که در یکی از اعیاد که بت‌پرستان برپا داشته بودند، چهار نفر از بت‌پرستان طی صحبت‌هایی با هم، بت‌پرستی را نادرست و خلاف آیین ابراهیمی دانسته و از بت‌پرستی رویگردان شدند.
ورقه بن نوفل و
عثمان بن حویرث مسیحی شدند؛
زید بن عمرو بعد از مدتی خود را حنفی خواند و
عبیدالله بن جحش نیز با ظهور
اسلام،
مسلمان شد.
آمده است که زید پس از آن که از بت‌پرستی و
آیین قریش دست کشید از گوشت مردار و قربانی‌هایی که برای بت‌ها می‌شد نمی‌خورد؛ از کشتن دختران جلوگیری می‌کرد؛ دین یهودیت و مسیحیت را نیز نپذیرفته و خود را بر آیین ابراهیم (علیه‌السّلام) می‌دانست.
همچنین درباره اینکه
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اجداد ایشان، پیش از بعثت بر دین حنیف بوده‌اند بنابر معنایی که از حنفا می‌شود اختلاف نظر وجود دارد، هر چند با توجه به تعریفی که از حنفای عصر جاهلی شد آنان را نمی‌توان جزو حنفا به شمار آورد، اما در هر صورت از نظر
شیعه آنچه در آن تردید وجود ندارد این است که رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اجداد ایشان، همگی پیش از
بعثت افرادی موحد و خداپرست بوده‌اند.
نویسنده کتاب
تاریخ صدر اسلام با بیان چند فرضیه از مستشرقان درباره حنفیَََّت و کسانی که اسلام را جریان تکامل اندیشه دینی اعراب تفسیر می‌نمایند، ضمن ارائه تحلیل‌هایی در این زمینه معتقدند با توجه به تعریفی که از حنفای عصر جاهلی شد اسلام تکامل طبیعی بت‌پرستی نبود. حنفا نیز فرقه دینی دارای تشکیلات در جامعه عربستان نبوده و طبق گفته آنان زمینه‌ساز
دین اسلام نمی‌باشد، چرا که اگر به راستی ادامه طبیعی حنفیت و یا محصول بحران بت‌پرستی بود، شخص پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اصحاب اولیه ایشان می‌بایست در شمار حنفا قرار می‌داشتند و این در حالی است که برخی از کسانی که در زمان جاهلیت خود را حنیف می‌دانستند پس از بعثت به اسلام نگرویدند.
در عین حال بسیاری از افراد که از بت‌پرستی رویگردان شدند، در آن زمان به هیچ دینی روی نیاوردند لیکن پس از ظهور اسلام مسلمان شدند. همچنین مستشرقان در اثبات فرضیه‌های خویش گزارش‌هایی ارائه داده‌اند که مبالغه‌آمیز بوده و قابل نقد و بررسی است، از جمله آنها اخباری است که درباره انعکاس اشعار "
امیة بن ابی الصلت" در
قرآن گزارش شده است که البته برخی این اشعار را ساخته‌های زمان
حجاج می‌دانند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حنفای عصر جاهلی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۴.
