حسین خطیبی نوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسین خطیبی نوری،
ادیب ،
شاعر و دولتمرد معاصر
ایران بود.
وی در ۳۱ تیر ۱۲۹۵/ ۲۱
رمضان ۱۳۳۴ در
تهران زاده شد. پدرش
شیخ محمدعلی نوری (متوفی ۱۳۰۵) مدرّس حکمت در
مدرسه مروی تهران بود، در عین حال
نیابت تولیت آن را برعهده داشت.
خطیبی از اوان کودکی نزد پدر
شاهنامه را آموخت (همو، ۱۳۳۹ش، ص ۱۸). در ۱۳۰۲ش به مدرسه ابتدایی ثریا رفت. در ۱۳۰۷ش پس از طی دوره ابتدایی، در دبیرستان اقدسیه نام نویسی کرد و در ۱۳۱۳ش دوره دوم متوسطه را در رشته
ادبی دارالفنون به پایان رساند. در همان سالها با حضور در
انجمن ادبی ایران، در منزل شیخ الرئیس افسر، و قرائت شعرهای خود در شاعری کارآزموده گردید (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۵۷ـ۲۵۸).
در ۱۳۱۳ش در رشته
ادبیات فارسی دانشگاه تهران نام نویسی کرد (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص۲۶۰). در ۱۳۱۶ش به دستور
علی اصغر حکمت ، وزیر معارف، منشی فرهنگستان
ایران و تندنویس مؤسسه وعظ و خطابه شد و دروسی را که در این مؤسسه تدریس می‌شد با کمک لطفعلی صورتگر به چاپ رسانید (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۶۶ـ۲۶۷).
پس از اخذ دانشنامه کارشناسی در ۱۳۱۶ش در نخستین دوره دکتری زبان و
ادبیات فارسی دانشسرای عالی به همراه
محمد معین (متوفی ۱۳۵۰ش)،
ذبیح اللّه صفا (متوفی ۱۳۷۸ش) و
پرویز خانلری (متوفی ۱۳۶۹ش) پذیرفته شد و در حین تحصیل به دعوت محمدتقی بهار (
ملک الشعراء ) به عنوان دبیر در دانشسرای عالی به تدریس دستور
زبان فارسی پرداخت (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۶۷ـ۲۶۸). پس از دو سال، دروس دوره دکتری را پایان برد و موضوع رساله دکتری خود را با عنوان نثر فنی فارسی از آغاز تا پایان قرن هفتم به راهنمایی ملک الشعرای بهار انتخاب کرد، اما پیش از تدوین و دفاع از آن، دوره نظام وظیفه را طی سالهای ۱۳۱۸ـ۱۳۲۰ش در دانشکده افسری تهران گذراند. وی ضمن خدمت وظیفه در دانشکده افسری زبان فارسی را به دانشجویان آن‌جا تدریس کرد و تا چند سال بعد هم آن را ادامه داد (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۸۳). در ۱۳۲۴ش رساله دکتری او با تأیید هیئت داوران، محمدتقی بهار، علی اصغر حکمت،
ابراهیم پورداود و
بدیع الزمان فروزانفر ، با قید بسیار خوب به تصویب رسید. سپس با بیماری ملک الشعرای بهار تدریس سبک شناسی به او واگذار شد. او پس از درگذشت بهار در
اردیبهشت ۱۳۳۰، تدریس در مقام استادی کرسی سبک شناسی را تا
بهمن ۱۳۵۷ ادامه داد (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۷۱ـ۲۷۲).
خطیبی در کنار شغل دانشگاهی مشاغل دیگری نیز عهده دار شد: در ۱۳۲۰ش به درخواست
عیسی صدیق اعلم ، وزیر معارف، ریاست کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران را داشت و در دانشکده حقوق با عبداللّه معظمی، معاون دانشکده، آشنا شد. چندی بعد به توصیه عبداللّه معظمی، نایب رئیس وقت مجلس، نیابت ریاست روزنامه رسمی کشور و سپس ریاست آن را تا ۱۳۴۲ش عهده دار شد (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۸۷ـ۲۸۸؛ همو، ۱۳۸۲ش، ص ۱۱۱ـ۱۱۲). او به واسطه بهار با
دهخدا آشنا شد که در خانه خود به گردآوری یادداشتهای لغتنامه مشغول بود. سپس عبداللّه معظمی به پایمردی خطیبی مقدمات آمادهسازی لغتنامه را فراهم کرد و با تشویق شماری از نمایندگان مجلس چهاردهم در ارائه طرحی به منظور طبع و نشر لغتنامه با بودجه مجلس همت گماشت. خطیبی کارهای مالی و اداری این طرح را عهدهدار گردید و مقدمه چاپ نخست جلد اول لغتنامه را نوشت که به امضای سردار فاخر، رئیس وقت مجلس،
انتشار یافت (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۸۹ـ۲۹۰).
در ۱۳۲۶ش، به تشویق
عبداللّه معظمی به جمعیت شیروخورشید سرخ
ایران پیوست و تا بهمن ۱۳۵۷ همکاری افتخاری خود را ادامه داد. در ۱۳۲۷ش به عضویت هیئت مدیره و از اردیبهشت ۱۳۲۸ به سمت مدیرعامل جمعیت مذکور برگزیده شد اما در تمام دوران مدیریت خود تا بهمن ۱۳۵۷ هیچ حقوقی دریافت نکرد (همو، ۱۳۴۲ش، ص ۱۵۱؛ همو، ۱۳۸۲ش، ص ۱۲۹ـ۱۳۲).
او در طی سی و اندی سال مدیریت جمعیت
شیروخورشید سرخ خدمات بسیاری را از قبیل تأسیس بیمارستان، امداد به آسیب دیدگان حوادث طبیعی و ایجاد سازمان جوانان جمعیت شیروخورشید سرخ در
ایران و کشورهای همسایه
ایران به انجام رساند.
خطیبی از ۲۵ تیر ۱۳۳۲ تا سقوط دولت
دکتر مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مدیرکل دفتر نخست وزیری مصدق بود (همو، ۱۳۷۷ش الف، ص ۲۳۰ـ۲۳۳). از ۱۳۴۱ش تا
انقلاب اسلامی نماینده دوره های ۲۱ تا ۲۴ مجلس و از ۱۳۴۴ش نایب رئیس مجلس شد (همو، ۱۳۷۷ش ب، ص ۲۳۶ـ۲۴۶؛ همو، ۱۳۸۲ش، ص ۳۰۱ـ۳۰۲). پس از پیروزی انقلاب (۱۳۵۷ش) در
دادگاه انقلاب محکوم به حبس گردید.
پس از اتمام دوره محکومیت مدتی خانه نشین بود و در ۱۳۷۰ش به دعوت دانشگاه تربیت مدرّس، استاد مدعو در دوره کارشناسی ارشد و دکتری شد. وی علاوه بر تدریس و برعهده گرفتن نظارت و راهنمایی رساله های دکتری، به عنوان عضو هیئت داوران در جلسات دفاعیه دانشجویان شرکت کرد و تا زمانی که حیات داشت از
تعلیم و تدریس بازنماند.
خطیبی از اوان جوانی تا واپسین سالهای عمر حافظه ای خارق العاده داشت و در حفظ، نقل و روایت اشعارِ شاعران گذشته و معاصر و نقد و تتبع در آثارشان، نزد
ادیبان پرآوازه بود. بارها قریحه شعری خود را آزمود و در دو دهه پایانی عمر چند منظومه سرود، از جمله مثنوی بلند «ای زبان پارسی» در موضوع فرهنگ
ایران و نقش زبان فارسی در گسترش آن‌که نخستین بار ابیاتی از آن در نامواره دکتر
محمود افشار (ج ۴، تهران ۱۳۶۷ش، ص ۱۹۴۹ـ۱۹۵۲) به طبع رسید و دیگر ترجمه منظوم او از یک قصیده عربی
سعدی .
خطیبی در ۳۱ شهریور ۱۳۸۰ براثر ابتلا به
سرطان کبد درگذشت و در جوار مقبره
امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.
مهمترین اثر تحقیقی او کتاب
فن نثر در ادب پارسی است که آن را به توصیه و سفارش استاد خود، بهار در دو جلد نوشت، که جلد نخست آن در ۱۳۶۴ش منتشر شد. علاوه بر این شماری مقاله و خطابه از او در مجلات و نشریات
ادبی و فرهنگی به چاپ رسیده است از جمله: «مختصری راجع به آثار و سبک اشعار دکتر محمد
اقبال لاهوری ، شاعر پارسی گوی پاکستان» (مجله دانشکده
ادبیات دانشگاه تهران، سال اول، ش ۱، مهر ۱۳۳۲، ص ۵۶ـ۶۸)؛ «
نثر فارسی ابن سینا » (مجله دانشکده
ادبیات دانشگاه تهران، سال ۱، ش ۴، تیر ۱۳۳۳، ص ۹۱ـ ۹۸)؛ «
اقبال و سبک هندی » (یغما، سال ۷، ش ۵، مرداد ۱۳۳۳، ص ۲۱۰ـ۲۱۸)؛ «
سبک اشعار بهار » (یغما، سال ۴، ش ۱۰،
دی ۱۳۳۰، ص ۴۵۴ـ ۴۶۱؛ یغما، سال ۴، ش ۱۱، بهمن ۱۳۳۰، ص ۴۹۶ـ ۵۰۰)؛ «یادی از استادم بدیع الزمان فروزانفر» (کلک، ش ۷۳ـ۷۵،
فروردین و
خرداد ۱۳۷۵، ص ۲۰۲ـ۲۰۸؛.
(۱) محمد ترابی، «در اندوه درگذشت دکتر حسین خطیبی»، بخارا، سال ۴، ش ۱، مرداد ـ شهریور ۱۳۸۰الف.
(۲) همو، «دکتر حسین خطیبی و ترجمه منظوم پارسی او از یک قصیده عربی شیخ اجل سعدی»، ایرانشناسی، دوره جدید، سال ۱۳، ش ۴، زمستان ۱۳۸۰ب.
(۳) حسین خطیبی نوری، «پهلوی دوم از سردرگمی تا خودکامگی: گفتوگو با دکتر حسین خطیبی»، گفتوگوکننده: مرتضی رسولیپور، تاریخ معاصر
ایران، سال ۲، ش ۷، پاییز ۱۳۷۷الف.
(۴) همو، رنج رایگان: خاطرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دکتر حسین خطیبی، به کوشش مرتضی رسولیپور، تهران ۱۳۸۲ش.
(۵) همو، «شاهکار زبان فارسی: شاهنامه فردوسی»، سالنامه دنیا، سال ۱۶، ۱۳۳۹ش.
(۶) همو، «مؤسسات علمی،
ادبی و دانشگاهی تهران و مشاهیر فرهنگی
ایران قبل از شهریور ۱۳۲۰ و بعد از آن: گفتوگو با دکتر حسین خطیبی»، گفت وگوکننده: مرتضی رسولیپور، تاریخ معاصر
ایران، سال ۲، ش ۶، تابستان ۱۳۷۷ب.
(۷) همو، «وقتی به کمک هموطنان سانحه دیده میرویم»، سالنامه دنیا، سال ۱۹، ۱۳۴۲ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین خطیبی نوری»، شماره ۷۱۴۵.
